تعلیم و تربیت بصیرت‌گرا

نام نویسنده : دکتر علیرضا رحیمی

انتشارات : امام صادق (ع)

پژوهش بنیادی حاضر، عهده‌دار تحلیل معناشناختی مفهوم تعقل و بررسی اهمیت و نقش آن در متون موثق اسلامی است و ضمن بررسی‌های توصیفی ـ تحلیلی با رویکردی فلسفی، به طرح یک نظریه اساسی تربیتی می‌پردازد. در واقع پژوهش حاضر در پی آن است که با تبیین مفاهیم «تعقل»، «تربیت عقلانی» و «بصیرت»، امکان تدوین یک نظریه اساسی در تعلیم ‌و تربیت‌اسلامی را برای سازمان‌دهی و تسهیل عمل تربیت فراهم ‌کند.
هدف اصلی کتاب حاضر، عبارتست از: «دست‌یابی به یک نظریه اساسی در حوزه تعلیم‌وتربیت ‌اسلامی براساس تبیین جایگاه و نقش تعقل با تکیه بر متون وثیق اسلامی (قرآن و حدیث)». اهداف جزئی‌تر عبارتنداز: ۱٫ تبیین مفاهیم تعقل، بصیرت، تربیت، تربیت عقلانی و ـ به تبع ـ روش عقلانی بر اساس مقایسه این مفاهیم در معنای رایج آن و معنای مستفاد از متون موثق اسلامی، ۲٫ تبیین جایگاه و نقش تعقل و روش عقلانی در تربیت ‌اسلامی بر اساس متون موثق اسلامی، ۳٫ تدوین یک نظریه تربیتی با تکیه بر دو مفهوم تعقل و روش عقلانی و مفاهیم وابسته به آن دو بویژه تربیت ‌عقلانی و بصیرت و دست‌یابی به راهبردهایی برای بکارگیری نظریه تربیتی مذکور در برنامه‌ها و فعالیت‌های آموزشی. سؤال‌های اصلی و مهم کتاب حاضر عبارتنداز: ۱٫ جایگاه (نقش و اهمیت) تعقل در متون موثق اسلامی و به تبع تربیت اسلامی چیست؟ و تعیین این جایگاه چه نتیجه‌ای برای تربیت اسلامی به دنبال دارد؟ ۲٫ آیا امکان تدوین یک نظریه اساسی در تعلیم‌وتربیت‌اسلامی بر اساس تبیین مفاهیمی نظیر تعقل، تربیت عقلانی و بصیرت وجود دارد؟ ۳٫ در صورت امکان ارائه چنین نظریه‌ای، محتوای آن چیست؟ به عبارت دیگر مطابق این نظریه، معنای تربیت اسلامی، هدف و روش اساسی آن چیست؟ فرضیات پژوهش حاضر عبارتنداز: ۱٫ مطابق منابع وثیق اسلامی، تعقل‌، از چنان اهمیت و نقشی برخوردار است که می‌توان ادعا کرد: تربیت اسلامی، تربیت عقلانی است. به این معنا که روش اساسی آن، روش عقلانی و هدف اساسی آن ایجاد بصیرت از طریق پرورش تعقل است. ۲٫ بهره‌گیری از مفاهیم تعقل، تربیت عقلانی و بصیرت امکان تدوین یک نظریه اساسی در تعلیم‌وتربیت‌اسلامی ـ به منظور سازمان‌دهی و تسهیل عمل تربیت ـ را فراهم می‌کند. ۳٫ مطابق این نظریه، تربیت اسلامی تربیت عقلانی و بصیرت گراست و تربیت عقلانیِ بصیرت‌گرا عبارتست از هدایت رشد ابعاد اساسی شخصیت آدمی از طریق پرورش تعقل ـ که دامنه عملکرد آن از حوزه نظر تا عمل گسترده است ـ و حاصل آن، ایجاد، حفظ و توسعه بصیرت است که از طریق پرورش نظری توأم با پرورش عملی، امکان‌پذیر می‌گردد.
کتاب حاضر در شش فصل به شرح زیر می‌باشد. فصل اول با عنوان «کلیات»، اختصاص دارد به تعیین مسیر اصلی و خطوط کلی شکل‌گیری محتوای کتاب از طریق بحث در باره انگیزه انتخاب موضوع تحقیق و تبیین آن، ضرورت آن، هدف، مسئله و سؤال‌های مهم، تبیین فرضیه‌ها، نتایج حاصله، رئوس مطالب، مفاهیم اصلی و کلیدی و نهایتاً مبانی و روش تحقیق. فصل دوم با عنوان «پیشینه تحقیق»، مربوط به بررسی پیشینه تحقیق در حوزه موضوع و متدلوژی تحقیق و تلاش برای اثبات بدیع‌بودن موضوع و محتوای کتاب بر اساس شواهد است. فصل سوم با عنوان «گزاره‌هایی پیرامون فلسفه و نظریه تربیتی اسلامی»، اختصاص به ارائه مباحثی مقدماتی برای بررسی مفاهیم پایه‌ای و نقش آنها در شکل‌گیری نظریه اساسی دارد. با این هدف که در انتها، مقدمات طرح نظریه فراهم آید. در بخش اول این فصل، تربیت، چونان یک عمل و فعالیت آگاهانه، ارادی و غرض‌مند معرفی می‌شود تا موضعِ نگارنده نسبت به عمل تربیتی ـ که مطابق این کتاب مبتنی بر نظر و و در پیوند وثیق با اندیشه تربیتی است ـ کاملا روشن شود. در بخش دوم و سوم به بررسی جایگاه فلسفه تعلیم‌وتربیت و نیز نظریه تربیتی به عنوان پیونددهنده نظر و عمل تربیتی می‌پردازیم و سپس با توجه به ویژگی‌ها و ابعاد گوناگون ساخت یک نظریه اساسی در تعلیم‌وتربیت‌اسلامی، به سوی تدوین نظریه -در فصول بعد- گام بر می‌داریم. فصل چهارم با عنوان «تعقل، مفهوم محوری تربیت عقلانی»، اختصاص به بررسی مفهوم عقل و بررسی کارکردهای آن بر اساس متون موثق دینی دارد. بررسی موضوع مورد نظر در این فصل امکان دست‌یابی به معنای صحیح عقل و کارکرد آن را به ما می‌دهد. چیزی که تأثیر فراوانی بر معنای تربیت عقلانی و ـ به تبع ـ نظریه اساسی ارائه شده در کتاب دارد. فصل پنجم با عنوان «تربیت عقلانی و نظریه بصیرت»، معنا و ماهیت تربیت، هدف اساسی آن، معنای تربیت اسلامی، هدف آن، رابطه تعقل و تربیت، معنای پرورش قوای عقلانی و اهمیت آن، اهمیت پرورش قوای عقلانی، ابعاد اساسی شخصیت آدمی، تأثیر تربیت عقلانی بر هر یک از این ابعاد، معنای روش عقلانی، روش عقلانی به عنوان روش اساسی تربیت‌اسلامی، جایگاه و نقش اجرای روش عقلانی در تحقق اهداف تربیت‌اسلامی از مباحث این فصل به شمار می‌آیند. در انتهای این فصل، مفهوم بصیرت به عنوان حاصل تربیت عقلانیِ بصیرت‌گرا، چونان مفهومی پایه‌ای مورد بحث قرار می‌گیرد و نظریه بصیرت چونان نظریه‌ای اساسی و تأثیرگذار در برنامه‌ریزی درسی و سایر فعالیت‌های آموزشی معرفی شده و محتویات آن مورد بررسی قرار می‌گیرد. فصل ششم با عنوان «خلاصه و نتیجه‌گیری»، به جمع‌بندی مباحث پژوهش اختصاص داشته و در آن نتایج اساسی و نهایی تحقیق مورد بررسی قرار می‌گیرد. خلاصه و حاصل تحقیق و نیز پیشنهادهای کتاب نیز در این فصل مطرح می‌گردد.

علیرضا رحیمی