تربیت دینی و اخلاقی کودک از دیدگاه امام رضا(ع)

سیده نسرین صفوی، پژوهشگر مدرسۀ علمیه حضرت خدیجه (سلام ا... علیها)

تربیت از ارکان مهم و اساسی سعادت بشر است که تا پایان عمر هر انسانی ادامه دارد و بهترین سنین برای تربیت‌پذیری، سنین کودکی است.

چکیده:
     در این پژوهش با بهره‌گیری از سیره و کلام امام رئوف علی بن موسی‌الرضا(ع) به بررسی چگونگی تربیت دینی و اخلاقی کودک پرداخته‌شده است.
     تربیت از ارکان مهم و اساسی سعادت بشر است که تا پایان عمرِ هر انسانی ادامه دارد و بهترین سنین برای تربیت‌پذیری، سنین کودکی است. والدین مسلمان باید اهتمام بسیاری در رشد دینی و اخلاقی کودکشان داشته باشند. توجه به روش‌های تربیت دینی از دیدگاه معصومان(ع) می‌تواند ایشان را در رشد بهتر دینی و اخلاقی کودکانشان یاری دهند.
     در این مقاله ابتدا مفهوم تربیت و تربیت دینی توضیح داده‌شده است، سپس برای آشنایی مخاطب با اعتلای رشد دینی و اخلاقی کودک، مثال‌های ملموسی مانند آموزش نمازخواندن، قرآن خواندن، کمک به نیازمندان ذکرشده است. در ادامه به بیان روش‌های کاربردی تربیت فرزند مانند روش عادلانه، روش عملی و روش دوست‌یابی پرداخته است.
     هدف از این پژوهش آشنایی با سیرۀ تربیتی امام رضا(ع) و بهره‌گیری از احادیث گهربار ایشان هست.
 

مقدمه:
     تربیت کودک در اسلام وظیفه‌ای است که خداوند آن را به والدین واگذار کرده و پدر و مادر موظف به اجرای این تعهد هستند. این مسئولیت تنها در تأمین خوراک و پوشاک از جانب والدین خلاصه نمی‌شود؛ بلکه شامل تربیت و آموزش اخلاق به فرزندان به‌منظور آماده کردن آن‌ها برای ورود به صحنه اجتماع و شناخت مسئولیت در برابر سایر اعضای جامعه نیز بر عهدۀ پدر و مادر هست.
 
     راه تربیت، راهی دشوار و طولانی است که مشقت و سختی را به همراه دارد ولی آنکه در این مسیر، با امید و تلاش حرکت کند، به موفقیت و پیروزی دست می‌یابد.
     فرزند صالح آیینۀ تمام نمای والدین خود و مایۀ فخر و مباهات آنان و شکرگزار ایشان به پیشگاه خداوند متعال است.
     در این مختصر به بیان گزیده‌ای از بیانات گهربار امام رضا(ع) پیرامون تربیت فرزندان پرداخته‌شده است و امید است با بهره‌گیری از کلام آن بزرگوار و پیروی از سیرۀ ائمه اطهار(ع) راهکارهای ارائه‌شده را جهت تربیت نسلی باایمان به کاربندیم.

 
1. مفهوم تربیت و تربیت دینی
     تربیت از ریشه «ربو» به معنای زیادت گرفته‌شده است. (ابن منظور، لسان العرب، ج 5، ص 126) در بحث تربیت انسان، مفهوم واژۀ تربیت، بر پرورش استعدادهای انسان یعنی فراهم ساختن زمینۀ رشد استعدادهای آدمی دلالت می‌کند، (ابوطالبی، تربیت دینی از دیدگاه امام علی(ع)، ص 17) و با توجه به فطری بودن دین، تربیت دینی در اسلام به معنای فراهم کردن زمینه‌های شکوفایی فطرت توحیدی انسان و تجلی آن در اعمال عبادی وی هست. (همان، پیشین، ص 23)
     تربیت کودک در اسلام وظیفه‌ای است که خداوند آن را به والدین واگذار کرده است. این مسئولیت تنها در تأمین خوراک و پوشاک خلاصه نمی‌شود؛ بلکه شامل تربیت و آموزش اخلاق و مسئولیت‌پذیری به فرزندان نیز هست.
 

2. توجه به رشد دینی و اخلاقی کودک
     در فرهنگ ناب اسلامی و در فرهنگ رضوی توجه ویژه‌ای به رشد دینی و اخلاقی کودکان شده است. خصوصاً برخی موارد به‌طور ویژه مورد تأکید قرارگرفته است:
 
2 -1- نمازخواندن
     امام رضا(ع) دربارۀ نمازخواندن کودکان می‌فرماید: «پسران باید در سنین هفت‌سالگی به نماز وادار شوند.» [1] (شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 436)
     برای آموزش نماز و چگونگی استدلال به فرزندان مناسب است که بگوییم: عزیزم همان‌طور که کسی به ما هدیه می‌دهد، باید از او تشکر کنیم، از خدا هم به خاطر نعمت‌هایش، به‌وسیلۀ نماز تشکر می‌کنیم. چگونه برای تشکر از دیگران دنبال این هستیم که آن‌ها چه هدیه و تحفه‌ای را دوست دارند همان را تهیه و تقدیم می‌کنیم. در مورد تشکر از خدا هم باید ببینیم که او چه چیزی را دوست دارد و چه چیزی را دوست ندارد. خداوند در قرآن به این سؤال ما چنین پاسخ داده است: «نماز را برای یاد من بخوانید.» [2] (سورۀ طه، آیه 14) پس خدا نماز و قرآن خواندن ما را دوست دارد؛ چون باعث می‌شود ما از غفلت خارج شویم و خدا را یاد کنیم. (سید میرزایی و دیگران، آداب و آفات تربیت کودک و نوجوان، صص 62 و 61)

 
2-2- آموزش قرآن
     قرآن کتاب الهی، نور هدایت، شفای سینه از دردهای اخلاقی و راهنما به‌سوی زندگی برتر است. مرد و زن در برابر این نعمت بی‌نظیر الهی مسئول و مکلف‌اند؛ تکلیف آنان یادگرفتن قرآن و عمل به آیات آن در تمام شئون حیات است. بی‌تفاوتی نسبت به کتاب خدا، گناهی بس بزرگ و معصیتی بس عظیم است.
     امام رضا(ع) می‌فرماید: «برای خانه‌های خود، نصیب و بهره‌ای از قرآن (به تلاوت آن) قرار دهید؛ زیرا هرگاه قرآن در خانه خوانده شود، (در رزق و روزی و سایر امور) بر اهل آن گشایش و آسایش قرار داده شود (و خیروبرکت و لذت زندگی در آن بسیار شود) و ساکنان آن در معرض ازدیاد و افزایش نعمت باشند و چون در خانه قرآن خوانده نشود فشار و سختی (و گرفتاری در امور دیگر) بر اهل آن رو آورد و خیر و نیکی و برکت آن کاهش یابد و ساکنان آن در کمبود (نعمت و شادی و نشاط) باشند.» [3] (آشتیانی و شاگردان، طرائف الحکم یا اندرزهای ممتاز، ج 2، ص 109)
     با توجه به این روایات مسئولیت سنگین سرپرست خانه روشن‌تر می‌شود. سرپرست خانه لازم است قرآن را فرابگیرد و زمینۀ فراگیری زن و فرزند را نیز فراهم کند، آنگاه همه باهم به کتاب خدا عمل کنند تا عرصه گاه خانه از آلودگی‌ها پاک و به حسنات و نیکی‌ها آراسته شود و درنتیجه خانه و خانواده، نمونه‌ای از بهشت آخرت شود.
     خانه‌ای که اهلش اهل قرآن‌اند، از برکت قرآن رشد عقلی و فکری پیدا می‌کنند که عقل هماهنگ با قرآن، عقل ملکوتی و سودش عبادتِ حق و تحصیل بهشت جاودانی است. (سالاری فر، نظام خانواده در اسلام، صص 343-341) لذا بسیار لازم و ضروری است که والدین به فرزندان خود قرآن را آموزش دهند و ایشان را در فضایی معطر به عطر قرآن پرورش دهند.
 
 
2 -3- کمک به نیازمندان
     نوع‌دوستی و کمک به دیگران از عالی‌ترین تعالیم دین است؛ چراکه بنی‌آدم اعضای یکدیگرند و سعادت هر فرد در گروی سعادت جامعۀ اوست. طعم شیرین نوع‌دوستی را از همان کودکی باید به ذائقۀ کودک چشانید.
امام رضا(ع) می‌فرماید: «کودک را امر کن تا با دست خود صدقه بدهد اگرچه کم باشد، هر چیزى که براى رضاى خداوند داده شود اگرچه کم هم باشد (در نزد خداوند بزرگ است‏).» (عطاردی، اخبار و آثار حضرت امام رضا(ع)، ص 676؛ همو، مسند امام رضا(ع)، ج 2، ص 207)
 
3. روش‌های کاربردی تربیت فرزند
     روش‌شناسی و بررسی شیوه‌های تربیتی در نظام تعلیم و تربیت اسلامی از جایگاهی مهم برخوردار است. در اسلام و سیرۀ تربیتی معصومان(ع) به‌ویژه امام رضا(ع) روش‌ها و شیوه‌هایی به کار گرفته‌شده است که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
 
3- 1- روش عادلانه
     یک خانوادۀ چندنفری به‌منزلۀ یک کشور کوچک هستند که پدر و مادر این کشور را هدایت می‌کنند. در ادارۀ یک خانواده عدل و انصاف ضرورت دارد. صفا و صمیمیت، محبت و الفت، تنها در محیطی با عدل و مساوات برقرار می‌شود و در چنین محیطی است که کودکان درست پرورش می‌یابند و قوه‌های درونی خویش را به فعلیت می‌رسانند؛ بنابراین پدر و مادر باید بین تمام فرزندان خویش از بزرگ تا کوچک، کم استعداد و بااستعداد، دختر و پسر عدالت را برقرار سازند و در تقسیم‌کارهای منزل، خوراک و پوشاک، احترام و ابراز محبت و ... با آن‌ها عادلانه رفتار کنند. (امینی، آئین همسر داری یا اخلاق خانواده، صص 138-137)
     امام رضا(ع) می‌فرماید: «دختر و پسر باهم مساوى هستند.»  [4](عطاردی، مسند امام رضا(ع)، ج 2، ص 277؛ ر.ک: همو، اخبار و آثار حضرت امام، ص 694)
     والدینی که میان فرزندان خود تبعیض قائل می‌شوند و تفاوت‌های فردی را در نظر نمی‌گیرند و در جمع، دیگران را مورد تعریف و تمجید قرار داده و به رخ فرزندان خود می‌کشند، در حقیقت شخصیت فرزند خود را می‌شکنند و باعث به وجود آمدن حس حسادت در آن‌ها می‌شوند که این حس تأثیرات سویی در روح و جان فرزند می‌گذارد و او را از جادۀ صلاح و سعادت منحرف می‌کند. همان‌طور که خداوند تنها ملاک برتری انسان‌ها را تقوا قرار داده است، والدین نیز باید به این اصل مهم توجه نمایند. (رضاییان، تربیت دینی کودک ضامن سلامت روح کودک، ص 1)

3 -2- روش عملی
     در میان روش‌های تربیتی، روش عملی به دلیل کاربردی بودن از نفوذ و اثربخشی فراوانی برخوردار است؛ بنابراین به‌جای آنکه آموزه‌های دینی و تربیتی را به‌صورت دستوری بیان کنند، باید با اعمال و رفتار این امور را به کودکان خویش آموزش دهیم؛ چراکه چشمان کودکان از تمام حرکات و سکنات والدین و خانواده فیلم‌برداری می‌کند؛ ازاین‌رو تربیت فرزند بیش از آنکه با آموزه‌های کلامی و ارتباط زبانی صورت گیرد، مبتنی بر رفتار عملی است.
     کودک به‌طورمعمول سخن گفتن، آداب معاشرت، آداب و سنن دینی را در محیط خانه فرامی‌گیرد و اگر والدین به دستورات دینی اهمیت دهند و موازین اخلاقی را رعایت کنند، بی‌شک این‌گونه عمل بر روح و روان کودک تأثیر می‌گذارد. (یوسفیان، تربیت دینی کودکان، ص 108)
 
3 -3- روش دوست‌یابی
     از حضرت رضا(ع) پرسیدند بهترین آسایش در دنیا چیست؟ می‌فرماید: «وسعت منزل و زیادی دوستان.» ‏[5] (مجلسی، بحارالانوار، ج 71، ص 177)
     بنا بر این حدیث، منظور امام معصوم(ع) دوستان صالح است که انسان را به یاد خدا می‌اندازند و در امور دینی و حتی دنیوی یاری می‌دهند؛ این نشانۀ اهمیت دوست است.
     همچنان که بزرگان احتیاج به دوست و رفیق دارند، کودکان نیز به این امر نیازمند هستند و والدین نمی‌توانند او را از این خواستۀ طبیعی محروم سازند. همچنین پدر و مادر نمی‌توانند مستقیماً به فرزندان بگویند با چه کسانی رفیق شود و از چه کسانی دوری گزینند؛ بلکه باید آن‌ها را در انتخاب دوست آزاد گذارند؛ اما ازآنجاکه اخلاق و رفتار رفقا بدون شک در یکدیگر تأثیر می‌گذارند و دوستان در بسیاری از اخلاق و رفتارها از یکدیگر پیروی می‌کنند، در اسلام دستور داده‌شده که از رفیق بد اجتناب کنیم. (امینی، آئین تربیت، ص 24)
بر این اساس پدر و مادر نباید نسبت به دوستان فرزند خود بی‌اعتنا باشند؛ بلکه اگر بتوانند برای فرزندانشان دوستان خوبی انتخاب کنند، صلاح و سعادت آن‌ها را تأمین نموده‌اند و بهترین طریق، آن است که وقتی کودک به حد رشد و تمییز رسید و خوب و بد را از هم تشخیص داد با نرمی و ملاطفت صفات یک دوست خوب و علائم یک دوست بد را برایش شرح دهند و نتایج دوستی با چنین افرادی را برایش بازگو کنند و آنگاه از دور بر رفتار فرزند و دوستان او نظارت داشته باشند. (امینی، آئین تربیت، صص 313-312)
 

نتیجه:
     انسان برای رسیدن به موفقیت به دو مقولۀ آگاهی و الگو نیازمند است؛ درنتیجه باید برای کسب هر یک از این دو تلاش نماید. دین مقدس اسلام برترین الگوهای زندگی موفقِ فردی و اجتماعی را به ما می‌شناساند.          

     تربیت مناسب نسل آینده و آموختن مهارت‌های لازمِ تربیت فرزند، ازجمله مسائلی است که دین مبین اسلام و ائمه معصومان(ع) به آن توجهی ویژه دارند.
     در این میان بیانات گهربار امام رضا(ع) در مورد تربیت فرزند ره‌توشه‌ای عظیم درراه دست‌یابی به این امر خطیر هست. انسان با الگوبرداری از سیرۀ ایشان و به کار بردن روش‌های اسلامی و تربیت نسل صالح می‌تواند به سعادت دنیوی و اخروی دست یابد.
 

فهرست منابع:
* قرآن کریم، ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی
1. اخبار و آثار حضرت امام رضا (ع)، عطاردی، عزیز ا...، تهران، کتابخانه صدر، 1397 ق.
2. آداب و آفات تربیت کودک و نوجوان، سید میرزایی و دیگران، داود، چاپ سوم، بی‌ جا، انتشارات احمدیه، 1385.
3. آئین همسر داری یا اخلاق خانواده، امینی، ابراهیم، چاپ چهارم، قم، انتشارات اسلامی، 1378.
4. تربیت دینی از دیدگاه امام علی(ع)، ابوطالبی، مهدی، چاپ سوم، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1388.
5. تربیت دینی کودکان، یوسفیان، نعمت‌ا...، قم، انتشارات زمزم هدایت، 1389.
6. تربیت دینی کودک ضامن سلامت روح کودک، رضاییان، زهرا، برگرفته از سایت www.tebyan.net، تاریخ انتشار 29/11/1385.
7. طرائف الحکم یا اندرزهای ممتاز، آشتیانی، میرزا احمد و شاگردان، چاپ سوم، تهران، کتابخانه صدوق، 1363.
8. عیون اخبار الرضا(ع)، ابن‌بابویه قمی، محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، تهران، انتشارات جهان، 1378 ق؛ ترجمۀ علی‌اکبر غفاری و حمیدرضا مستفید، تهران، انتشارات صدوق، 1372.
9. لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم، بیروت، انتشارات دار صادر، 1416 ق.
10.  مسند امام رضا(ع)، عطاردی، عزیز ا...، مشهد، انتشارات آستان قدس، 1406 ق.
11. من لایحضره الفقیه، ابن‌بابویه قمی، محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، جامعۀ مدرسین، 1413 ق.
12. نظام خانواده در اسلام، سالاری فر، محمدرضا، قم، انتشارات هاجر، 1385.
 

 

 

 

پی‌نوشت‌ها:
 
[1]. یُؤْخَذُ الْغُلَامُ بِالصَّلاةِ وَ هُوَ ابْنُ سَبْعِ سِنِینَ.
[2]. أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْری.
[3]. إجعلوا لبیوتکم نصیبا من القرآن، فانّ البیت إذا قرء فیه القرآن یسّر على أهله و کثر خیره و کان سکّانه فی زیادة و إذا لم یقرء فیه القرآن ضیق على أهله و قلّ خیره و کان سکّانه فی نقصان.
[4]. البناتُ و البنون فی ذلکَ سواءٌ.
[5]. سَعَةُ الْمَنْزِلِ وَ کَثْرَةُ الْمُحِبِّین.