نحوه‌ی صحیح آموزش مسایل تربیتی و آموزش

رضا فرهادیان، دبیر کانون مدارس اسلامی استان قم

 

امروزه به اندازه کافی درباره‌ی کاستی روش‌های قدیمی آموزش به صورت خطابه و سخنرانی در منزل و مدرسه مطالبی بیان شده و به رشته‌ی تحریر در آمده است. والدین و معلمین با تجربه و محققان تعلیم و تربیت سعی بر آن دارند که آموزش را توأم با تحقیق و تفکر نموده و از طریق درگیر کردن مستقیم دانش‌آموز با موضوع مورد بحث، وی را به فعالیت وا دارند این روش هرچند کند و همراه با آزمون و خطا است ولی نتیجه‌ی آموزشی عمیق و ماندگار و شیرین برای دانش‌آموزان به ارمغان می‌آورد.
اهمیت و ضرورت مسایل تربیتی و اخلاق به مراتب، بیشتر است. زیرا دانش‌آموز در دروس ریاضی و تجربی معلم را تنها حامل پیام درس خود می‌بیند و انتظاری جز خوب بیان کردن درس از او ندارد و اگر معلم نقصی در تدریس خود داشته باشد، نهایت ضرری که می‌زند دلسردی و بی‌رغبتی دانش‌آموز نسبت به درس و پایین آمدن سطح علمی او است. مثلاً اگر معلم علوم درباره‌ی اهمیت بهداشت صحبت کند و خود رعایت آن را در زندگی شخصی نداشته باشد، دانش‌آموزان در مبانی علمی او تردید نمی‌کنند و درس علوم را زیر سؤال نمی‌برند بلکه به رفتار او انتقاد می‌نمایند ولی معلم دینی با قرآن و اخلاق در ذهن کوچک بچه‌ها تنها یک معلم معمولی نیست بلکه سمبل دین و قرآن است. خوش‌بینی یا بدبینی به معلم دینی مستقیماً به دین بچه‌ها باز می‌گردد و ناخودآگاه هر جا سخن از قرآن و دین می‌شود معلم قرآن و دینی با همه خصوصیات مثبت یا منفی‌اش برای آن‌ها تداعی می‌شود، علاوه بر آن بچه‌ها در درس‌های دینی و اخلاق بیش از آن که از سخنان معلم آموزش ببینند، از رفتارها و برخوردهای او درس می‌گیرند. معلمی که در کلاس، درس تواضع می‌دهد ولی خود رفتاری متکبرانه دارد و یا در زنگ اخلاق پیرامون نظم و وقت‌شناسی صحبت می‌کند ولی وقت استراحت بچه‌ها را می‌گیرد، نمی‌تواند پیام اخلاقی نظم و وقت‌شناسی را به آن‌ها منتقل کند. خلاصه آن که مربی و معلم اخلاق بیش از آن‌که پیام‌آور کلامی اخلاق باشد، الگوی عملی اخلاق برای بچه‌ها است.
در روش قدیمی آموزش اخلاق در پایان هر درس، معلم نتایج را به صورت گزاره‌های آمرانه و انشایی در قالب خطابی برای دانش‌آموزان بیان می‌کند. شاگردان نیز به صورت انفعالی این بایدها و نبایدها را حفظ می‌کنند تا بتوانند در جلسه امتحان به خوبی پاسخ دهند و بدون آن که خود درباره‌ی آن فکر کرده باشند و یا آن را در عمل پیاده کنند. لذا هنگام مواجه شدن با موقعیت‌های جدید و ناآشنا، قدرت ابتکار و خلاقیت نداشته و رفتار اخلاقی را از غیر آن تشخیص نمی‌دهند. از سوی دیگر معمولاً دانش‌آموزان خصوصاً در سنین نوجوانی در برابر  دستورات آمرانه و خطایی از خود مقاومت نشان می‌دهند این در حالی است که اگر خود به صورت فعال به نتیجه اخلاقی و ارزش‌های تربیتی دست‌یافته باشند، علاوه بر آن که به راحتی می‌توانند در موقعیت‌های جدید تصمیم‌گیری کنند، از خود مقاومتی نیز نشان نمی‌دهند.
تفاوت عمده‌ای که در روش فعال بین درس دینی و اخلاق و سایر دروس وجود دارد این است که ما معتقدیم ریشه‌های گرایش به دین و اخلاق فطری است و اگر انسان در شرایط متعادل روحی بوده و از صفای ضمیر برخوردار باشد، به راحتی گرایش به اخلاقیات و کمالات اخلاقی در او رشد می‌کند. در حالی که در سایر دروس چنین نیست. لذا استفاده از روش فعال در آموزش اخلاق اهمیت بیشتری پیدا می‌کند و از آنجا که بچه‌ها از صفای باطنی بیشتری برخوردارند، به خوبی می‌توان با فعال کردن آن‌ها و پرورش قدرت تفکر و خلاقیت در آنان، به ایشان کمک نمود تا خود نکات ظریف اخلاقی را استنتاج کنند.
علاوه بر این در شرایط فرهنگی امروز، با توجه به حجم گسترده‌ی اطلاعاتی که در اختیار نوجوانان است و رشد آگاهی‌ها و بالارفتن قدرت درک و تجزیه و تحلیل آن‌ها نسبت به گذشته، روش‌های سنتی توان مقابله با تبلیغات مخرب فرهنگ غرب را ندارند. تبلیغات و آموزش‌هایی که در جذاب‌ترین قالب‌های هنری و با پیشرفته‌ترین ابزارهای الکترونیکی تقریباً هیچ‌جای امنی را در خانه و مدرسه باقی نگذاشته و حلقه محاصره فرهنگی خود را به سبب پیشرفت شتاب‌دار تکنولوژی روزبه‌روز تنگ‌تر و صریح‌تر و آشکارتر می‌نمایند.
آنچه ضربه‌پذیری کودکان و نوجوانان ما را در برابر این تهاجم دو چندان می‌نماید روحیه انفعالی و بدون تفکر است که به واسطه‌ی آموزش یک‌سو و غیرفعال در آن‌ها ایجاد می‌شود. معلم در دروس ریاضی و فیزیک و علوم تجربی نظریات و تئوری‌هایی را بیان کرده و دانش‌آموز همان‌ها را طی تمرین‌هایی تکرار کرده و در امتحان به آن‌ها پاسخ می‌دهد در ادبیات و علوم‌انسانی و دینی نیز همین روش تکرار شده با این تفاوت که دروس ریاضی و تجربی از نظم و منطقی بیشتری برخوردار است و دانش‌آموز اجازه تفکر بیشتری در آن‌ها دارد ولی در علوم‌انسانی و بخصوص دینی و قرآن و اخلاق سلیقه و انتخاب معلم و مربی حرف اول را در نحوه‌ی ارائه می‌زند.
در هر صورت دانش‌آموزی که حافظ بی‌چون‌وچرای مطالب معلم در کلاس است و عادت به فکر و نقد و تحلیل و اظهارنظر نکرده و تنها شنونده سخنان خطابی و احیاناً عتابی معلم بوده، در سنین بالاتر در برابر رسانه‌هایی نظیر اینترنت و ماهواره، همین روحیه را خواهد داشت و هر روز عروسک‌وار به دنبال مد تازه‌ای بدون آن‌که نسبت به آن فکرکند، آن را تقلید خواهد کرد.
تهاجم فرهنگی نظیر تهاجم میکروبی است که در عین حال که تمهیدات بهداشتی لازم است، باید مقاومت بدن را در برابر میکرب‌ها با انجام واکسیناسیون بالا برد. در برابر تهاجم فرهنگی نیز باید بر تمهیدات دفاعی مقاومت روحی افراد را بالا برد. در این جهت نقش تفکر در تحول اخلاق و شیوه و روش تحلیل و کاوشگری و تفکر و خلاقیت را در دانش‌آموزان بالا می‌برد و آن‌ها را در برابر فرهنگ بیگانه و مهاجم حفظ می‌کند.
تحلیل و کاوشگری و تفکر و ابداع و خلاقیت را در دانش‌آموزان بالا می‌برد و آن‌ها را در برابر فرهنگ بیگانه حفظ می‌کند.
اصول روش‌های جدید تربیتی
1-    ایجاد تعادل روانی
گرایش به اخلاق و مسایل تربیتی و ارزشی مثل اصل دین فطری انسان است و لازمه‌ی ظهور فطریات، برخورداری فرد از تعادل روانی مناسب می‌باشد. انسان متعادل از جهت روحی سعه‌ی‌صدر دارد، به ارزش‌های دیگران ارج می‌نهد و پای‌بند به مبانی اخلاقی است که به طور طبیعی در او تجلی می‌کند و زمینه‌ی بسیاری گناهان را در او از بین می‌برد چنین فردی غیبت نمی‌کند یا تهمت نمی‌زند چون نگرش صحیح و متعادلی دارد حسود نیست.
2-    تغییر در باورها
انسان‌ها در رفتار اجتماعی در تعامل با یکدیگرند و در ارتباط‌های گوناگونی که دارند دائماً در معرض یک سلسله عکس‌العمل‌های بیرونی هستند که بر آن‌ها وارد می‌شود و متقابلاً در برابر آن واکنش نشان می‌دهند و آنچه مهم است آن است که واکنش‌های افراد مختلف در برابر کنش واحد یکسان نیست و راز تفاوت آن‌ها در باورهای گوناگون آن‌ها است. مثلاً در یک بازی فوتبال هنگامی که توپ وارد دروازه تیم خودی می‌شود، طرفدار آن تیم عکس‌العمل‌های مختلف نشان می‌دهند. برخی بلافاصله داد و فریاد راه می‌اندازند و تیم مقابل یا داور را متهم به خلاف می‌کنند و برخی دیگر آرام‌اند و حتی اگر تیم مقابل گل زیبایی زده باشد او را تشویق می‌کنند. در این روش سعی بر اصلاح باورها و تغییر نگرش‌ها است که از یک سو اثر درمانی در ناهنجاری‌های رفتاری دارد و از سوی دیگر اثر اخلاقی و تربیتی در رفتارهای اجتماعی دارد.
3-    تکیه بر مراحل رشد
روان انسان در دوران مختلف عمر به خصوص هنگام کودکی و نوجوانی به تناسب رشد سنی از ظرفیت‌ها و تمایلات مختلف برخوردار است مثلاً در سنین کودکی قدرت تفکر انتزاعی و درک مفاهیم کلی را ندارد و همه چیز را در قالب امور ملموس و عینی جستجو می‌کند. بنابراین آموزش‌های اخلاقی یا ارزشی باید رعایت حال و هوای قوای ادراکی و احساسی با ملاحظه درک نتایج برای مخاطب باشد.
4-    فعال بودن شیوه‌ی آموزشی و تربیتی
برجستگی اصلی این شیوه، فعال بودن فرزند و دانش‌آموز در حین اجرای آموزشی و القای مطالب تربیتی در مدرسه و منزل است. به عبارت دیگر در این طرح دانش‌آموز به بحث و گفتگو و فعالیت می‌پردازد و معلم و والدین نقش راهنما و مشاور را در تمام مراحل بر عهده دارد. برخی از فواید این روش به قرار زیر است:
•    روش فعال برای دانش‌آموزان کسل‌کننده نیست و آن‌ها خود را سهیم در درس و اجرای مراحل آن می بینند و حتی در مواردی ابتکار عمل را در دست می‌گیرند.
•    از آنجا که دانش‌آموزان در همه‌ی مراحل باید خود اظهارنظر کرده و استنتاج نمایند، قدرت تفکر و نقد و تحلیل در آن‌ها رشد می‌کند و مقاومت آنان در برابر فرهنگ بیگانه بالا می‌رود.
•    در این نوع آموزش، دانش‌آموزان فعالیت‌های درسی و تربیتی را به صورت گروهی انجام می‌دهند، لذا از یک‌سو عادت به کار گروهی کرده و از سوی دیگر چون هر گروه سخن‌گویی دارد که باید نظرات جمع را ولو مخالف نظر خودش باشد برای جمع بیان کند، به تحمل نظر مخالف عادت می‌کنند.
•    چون نتیجه‌گیری اخلاقی از درس به وسیله خود دانش‌آموز انجام می‌شود، در برابر آن مقاومت نمی‌کند و حتی به انتقادهای دیگران پاسخ می‌دهد زیرا آن را نتیجه‌ی استنباط خود می‌داند.
•    اگر احیاناً از معلم یا ولی برخلاف مطالب درس، خلافی سر بزند، بدآموزی کمتری برای دانش‌آموزان خواهد داشت زیرا معلم موعظه‌ای نکرده و دستور اخلاقی صادر ننموده است، بلکه هر دانش‌آموز با فعالیت‌هایی که در کلاس انجام داده و نقد و تحلیل‌هایی که صورت گرفته آن امر اخلاقی را استنتاج کرده است. لذا در صورت تخلف معلم، از وی انتقاد نموده و رفتار او را الگو قرار نمی‌دهد.
•    در این روش سعی بر آن بوده است تا وسایل مورد نیاز طرح، به سادگی قابل تهیه بوده و در دسترس باشد. در ضمن سادگی، وسائل کار زمینه را برای فعالیت و خلاقیت دانش‌آموزان مهیا می‌کند.
•    برای ایجاد تنوع و افزایش تأثیر طرح درس‌ها سعی بر آن شده که از کارهای هنری مثل فیلم، نمایشنامه، عکس، اسلاید، نقاشی، کارتون، طنز، سرگرمی‌های علمی نظیر جدول و معما، یا حتی از تاریخ، داستان، علوم‌تجربی و ریاضی استفاده شود.
•    در پایان هر طرح درس با ارائه فعالیت تکمیلی به صورت اختیاری دانش‌آموزان می‌توانند در رابطه با موضوع درس در خارج از کلاس فعالیتی داشته باشند و در جلسه بعد نتایج آن را به کلاس ارائه دهند. این امر نقش مؤثری در پرورش قدرت ابتکار و خلاقیت و ایجاد روحیه تحقیق و تفحص در دانش‌آموزان دارد.