بیاموزمت حرفی از راه دور

مجتبی پریدری، مدیر متوسطۀ دورۀ اول سبحان

نگاهی به پدیدۀ آموزش مجازی در آستانۀ گشایش مدارس و دانشگاه‌ها

 

  گسترده شدن فضای مجازی و اینترنت که ما را به سمت جهانی‌شدن پیش برده است بسیاری از مفهوم‌ها همچون خانواده، فرهنگ، دین، سرزمین، مرزها، دولت‌ها و ... را به مبارزه می‌طلبد و همۀ این‌ها باید دوباره تعریف شوند. در این مسیر آموزش‌وپرورش نیز مستثنا از سایر امور نیست و در خلأ، به رشد و توسعه دست نمی‌یابد و مانند دیگر نهادهای اجتماعی تحت تأثیر دنیای بیرون محیط پیرامون دگرگون می‌شود.
     پیشرفت‌های روزافزون درزمینۀ فناوری اطلاعات و ارتباطات، به‌ویژه درزمینۀ چندرسانه‌ای، شبکه‌سازی و مهندسی نرم‌افزار به ظهور نسل جدیدی از دستگاه‌های آموزش مبتنی بر کامپیوتر یاری رسانده است.
     امروزه اینترنت به‌سادگی در دسترس همه قرارگرفته است و محیط مناسبی برای پیاده‌سازی دستگاه‌های آموزش‌های مجازی و توزیع یافته است. آموزش مهم‌ترین اهرم اثربخش برای افزایش موفقیت اقتصادی و رشد نیروی کارِ آموزش‌دیده است. درست است که در سال‌های آینده فناوری تغییر می‌کند؛ اما حقیقت آن است که فناوری همواره به‌عنوان یک ابزار باقی خواهد ماند.
     ورود کامپیوتر عرصۀ کسب‌وکار امروز را به‌کلی متحول نموده است. ویژگی بارز عصر امروز انفجار اطلاعات است که در اثر رشد شتابان فن‌آوری به وجود آمده است. سرعت حیرت‌انگیز توسعه فن‌آوری اطلاعات فضایی را ایجاد کرده است که باید سازمان‌ها با تمام توان آمادگی لازم برای مواجهه با آن را داشته باشند تا در مسیر رشد و توسعه از این حرکت پویا بازنمانند. این موقعیت الزاماتی را می‌طلبد که ناگزیر باید به آن مجهز شد. باید به‌گونه‌ای عمل کرد که سازمانی پویا و زنده در عرصه جهانی باشیم و قابلیت‌هایی که خداوند ارزانی داشته است را به شایستگی به کار ببریم. یکی از این قابلیت‌ها آموزش مجازی و نهادینه کردن آن در سازمان است.
     با گسترش فناوری اطلاعات و نفوذ وسایل ارتباط از راه دور، ابزارها و روش‌های آموزشی نیز دچار تغییر و تحول گردیده است. آموزش الکترونیکی و آموزش مجازی در سطح وسیعی از جامعه گسترده شده، کلاس‌های آموزشی به‌صورت غیرحضوری و الکترونیکی برگزار می‌شود. سازمان‌ها می‌توانند با بهبود شرایط و اجرای برنامه‌های آموزش آشنا سازی کارکنان با نحوۀ بهره‌گیری از آموزش مجازی، صرفه‌جویی‌های بسیاری را در پرداخت هزینه‌های حقوق و به‌کارگیری کارکنان به‌ویژه در حوزۀ تخصصی و کارشناسی به عمل‌آورند. با اجرای برنامه‌های آموزشی به شیوه الکترونیکی نه‌تنها از کیفیت نظارت و اجرای آموزش کاسته نمی‌شود بلکه با توجه به قابلیت‌های بسیار وسیع اجرایی این‌گونه دستگاه‌ها، می‌توان از مرحلۀ نیازسنجی آموزشی و برنامه‌ریزی تا مرحلۀ اجرا و نظارت و ارزیابی و درنتیجه صدور گواهینامه‌های مربوطه، به نحوی بسیار مطلوب و همه‌جانبه اقدام نمود که این مهم خود باعث صرفه‌جویی سالیانه نسبت به هزینه‌های آموزشی به شیوۀ سنتی می‌شود.
     پدیدۀ جهانی‌شدن بسیاری از مفهوم‌ها همچون خانواده، فرهنگ، دین، سرزمین، مرزها، دولت‌ها، اقتصاد و غیره را به مبارزه می‌طلبد و همۀ این‌ها دوباره باید مورد تعریف قرار گیرند. به همین تناسب بسیاری از امور مورد چالش قرارگرفته‌اند و از بنیاد در حال دگرگون شدن هستند. به عبارتی دقیق‌تر می‌توان گفت که جهانی‌شدن در سه بعد اقتصادی، سیاسی و فرهنگی صورت گرفته است؛ اما نباید فکر کنیم که این پدیده خلق‌الساعه بوده و در یک روز یا یک سال به منصۀ ظهور رسیده است بلکه این امر خود مرحلۀ نوین در مسیر تکامل سرمایه‌داری است. در این مسیر آموزش‌وپرورش نیز مستثنا از سایر امور نیست و در خلأ، به رشد و توسعه دست نمی‌یابد و به‌مانند دیگر نهادهای اجتماعی تحت تأثیر دنیای بیرون و محیط پیرامون دگرگون می‌شود.
     به عبارتی در برخورد با جهانی‌شدن دچار تأثیر و تأثر شده است و بسیاری از مفهوم‌های آن دوباره موردبازنگری و بازتعریف قرارگرفته است. جهانی‌شدن باعث شده است که دیگر به آموزش‌وپرورش به‌عنوان نهادی دانش افزا که دانش‌آموز پس از ورود به آن همچون حافظه‌ای یک‌سری اطلاعات در آن ذخیره‌شده و در برونداد از این نظام آن‌ها را مورداستفاده قرار دهد نگاه نمی‌شود. دیگر به معلم همچون فردی که منبع اطلاعات است و باید آن‌ها را به ذهن دانش‌آموز سرازیر سازد نگریسته نمی‌شود. دانش‌آموز فردی نیست که وظیفۀ وی نشستن سر کلاس درس و منفعلانه گوش دادن به معلم باشد. دیگر امر یادگیری صرفاً دانستن مجموعه‌ای از اطلاعات و قواعد و فرمول‌ها نیست بلکه به امر یادگیری به‌عنوان فرایند و علاوه بر یادگیری برای دانستن، به یادگیری برای انجام دادن و در کنار دیگران زیستن هم‌بها داده می‌شود.

     در حال حاضر بنا بر همین تأثیر فناوری در آموزش، رویکردی به‌سوی استفاده از فناوری در آموزش (تدریس دبیران) به وجود آمده که آهسته و انبوه کار خود را به‌پیش می‌برد.

مقایسه روش‌های برگزاری دوره‌های آموزشی مجازی
     به‌طورکلی دوره‌های آموزشی الکترونیکی به دو صورت برگزار می‌شود. در روش اول، مشابه دوره‌های آموزش حضوری، استاد و دانشجویان درزمانی مشخص از طریق اینترنت در کلاس مجازی حاضر می‌شوند و به‌صورت آنلاین به بحث می‌پردازند. منابع آموزشی تکمیلی نیز در قالب فایل‌های متنی از طریق اینترنت در اختیار دانشجویان قرار گیرد. در روش دوم، محتوای آموزشی در قالب فضایی تعاملی و پویا تولید می‌شود و به همراه سایر منابع آموزشی تکمیلی، از طریق اینترنت (و گاهی نیز به‌صورت ضبط‌شده روی دی‌وی‌دی) در اختیار دانشجو قرار می‌گیرد تا هر دانشجو فایل‌های آموزشی آماده‌شده را در زمان دلخواه خود و به‌دفعات، مشاهده و مرور کند. هر یک از این دو روش مزایا و معایبی دارند که در ادامه مهم‌ترین آن‌ها عنوان‌شده است.

مزایا و معایب این دو روش:
۱) ساعت حضور در کلاس‌ها: در روش اول، هر جلسه در ساعت مشخصی برگزار می‌شود و فراگیر ملزم به حضور در کلاس مجازی است. درحالی‌که در روش دوم، خود دانشجو زمان مشاهده مطالب هر جلسه را تعیین می‌کند که می‌تواند هر ساعت از شبانه‌روز باشد؛ بنابراین در این خصوص، روش اول شامل محدودیتی است که روش دوم فاقد آن است؛ اما آیا این محدودیت یک عیب به‌حساب می‌آید؟ پاسخ این است که برای دانشجویانی که به‌خودی‌خود افرادی منضبط و اهل برنامه‌ریزی هستند، روش دوم و برای سایر افراد، روش اول بهتر خواهد بود. در نظر داشته باشیم که انعطاف‌پذیری روش دوم، زمانی که مخاطب فردی منضبط است، یک حسن به‌حساب می‌آید؛ اما زمانی که با دانشجویی پرمشغله سروکار داشته باشیم یک عیب به‌حساب می‌آید.
۲) امکان مرور مطالب: در روش اول، استاد رأس ساعت مشخصی در کلاس مجازی حاضر می‌شود و مطالب موردنظر خود را ارائه می‌کند. دانشجویانی که به هر دلیلی در یک جلسه غایب باشند، نه‌تنها حضور در کلاس و امکان پرسش از استاد را از دست می‌دهند بلکه امکان مرور مطالب را نیز ندارند؛ درحالی‌که در روش دوم این امکان وجود دارد که هر دانشجو بر اساس نیاز، بارها و بارها محتوای آموزشی را مشاهده کند؛ بنابراین می‌توان گفت روش دوم برای افرادی که ترجیح می‌دهند بیش از یک‌بار مطالب آموزشی را مرور کنند، بهتر است. البته در روش اول نیز، چنانچه کلاس مجازی ضبط شود و در اختیار افراد قرار گیرد، امکان مرور مطالب را ایجاد خواهد کرد.
۳) امکان گفت‌وگو در حین ارائه مطالب: ازآنجاکه روش اول به‌صورت کلاس مجازی آنلاین برگزار می‌شود، این امکان برای دانشجویان وجود دارد که مشابه کلاس‌های حضوری از استاد سؤالات خود را بپرسند و به بحث بپردازند؛ درصورتی‌که در روش دوم امکان طرح پرسش از طرف دانشجویان در حین ارائه مطالب توسط استاد وجود ندارد و فقط درصورتی‌که کلاس‌های رفع اشکال مجازی آنلاین برای دانشجویان در نظر گرفته‌شده باشد، می‌توانند در آن‌ها شرکت کنند و پاسخ سؤالات خود را دریافت کنند؛ بنابراین برای برگزاری دوره‌هایی که آموزش مطالب آن بر اساس بحث و گفت‌وگو است، بهتر است از روش اول استفاده شود و برای سایر دوره‌هایی که پرسش و پاسخ صرفاً برای رفع ابهام دانشجویان استفاده می‌شود، روش دوم مناسب‌تر است؛ چراکه با مرور محتوای آموزشی می‌توانند ابهام خود را رفع کنند.
۴) کار آیی دوره‌ها: ازآنجاکه در روش دوم، محتوای آموزشی به‌صورت فیلم تهیه می‌شود، کل زمان به‌صورت مفید و حاوی مطلب آموزشی از پیش طراحی‌شده است؛ درحالی‌که در روش اول که به‌صورت کلاس مجازی آنلاین برگزار می‌شود، مواردی مثل پرسش‌های دانشجویان، خستگی استاد در حین ارائه درس، مشکلات فنی احتمالی، موجب بیهوده سپری شدن دقایقی از هر جلسه می‌شود.
۵) اثربخشی دوره‌ها: ازآنجاکه در روش دوم، پیش از اجرای دوره، فیلم آموزشی تهیه و توسط استادان مختلف ارزیابی می‌شود؛ بنابراین میزان اثربخشی مطالب ارائه‌شده در فیلم آموزشی در سطح استاندارد حفظ خواهد شد و نگرانی در این خصوص وجود ندارد. درصورتی‌که اثربخشی کلاس‌های روش اول را حتی در صورت استفاده از استادان مجرب هم به دلایلی که در بند ۴ عنوان شد، نمی‌توان کامل تضمین کرد.
بحث در مورد آموزش مجازی بسیار است و ما در اینجا به همین چند سطر بسنده می‌کنیم.
در انتها باید این موضوع مطرح شود که چرا این شیوه از آموزش هنوز در کشور آن‌طور که بایدوشاید اجرایی نشده است.

مطالبی که این نقص را بیشتر بیان می‌کند عبارت‌اند از:
1) عدم‌حمایت مدیران سازمان در مراحل خرید، استقرار و اجرا؛
۲) محتوای آموزشی خسته‌کننده و ضعیف؛ محتوای ضعیف عامل شکست آموزش مجازی بوده و آموزش‌گیرندگان را پراکنده می‌نماید؛
۳) به‌کارگیری فناوری پیچیده: وقتی‌که استفاده و بهره‌گیری از فناوری، خود یک چالش باشد، آموزش رخ نخواهد داد. حتی در صورت اجرا نیز، به کار انداختن فناوری مسئلۀ اصلی می‌شود و آموزش در مرتبۀ دوم قرار می‌گیرد؛
۴) فرهنگی که پذیرای آموزش مجازی نباشد یا هیچ اطلاعی از آن نداشته باشد؛
۵) فقدان نتایج ملموس و قابل‌اندازه‌گیری آموزش مجازی: آموزش مجازی در صورتی موردحمایت مدیران قرار می‌گیرد که نتایج آن ملموس و قابل‌اندازه‌گیری باشد.