10 سؤال اساسی برای طراحی آموزشی

دکتر منوچهر فضلی‌خانی

یک معلم مؤثر معلمی است که برای هر گروه یا هر کدام از دانش‌آموزان علاوه بر داشتن برنامه‌های مشترک، برنامه‌های متفاوت و متنوع تدارک ببینند.

 

10 سؤال اساسی برای طراحی آموزشی

مقدمه:
     آموزش‌وپرورش کلید توسعۀ همه‌جانبۀ جوامع بشری است؛ زیرا اساسی‌ترین وظیفه و مأموریت در راستای تربیت انسان کیفی، توسعه‌یافته و مولد را دارد. نظام آموزش‌وپرورش در ایجاد فرصت‌های تحول و توسعه نقش کلیدی و محوری دارد و این مهم از طریق توانمندسازی عوامل انسانی میسر خواهد شد. سند تحول بنیادین نیز اهمیت ویژه‌ای به نقش معلم در تربیت قائل شده است. شاید واژۀ معلم ربانی را بتوان برای معلم تراز سند تحول بنیادین انتخاب نمود.
یک معلم کارآمد و آگاه چه صلاحیت و مهارت‌های اساسی باید داشته باشد؟
الف: دانش تخصصی: تسلط معلم به موضوع و مفهوم درسی موردنظر شامل:
- ارتباط رشته تحصیلی نسبت به مسئولیت و وظیفه؛
- گذراندن دوره‌های کوتاه‌مدت آموزش در رشته شغلی مربوطه؛
- تألیف کتاب، مقاله و شرکت در اجلاس‌های علمی مرتبط با رشته شغلی؛
- تجربۀ موفق آموزش در مراکز آموزشی.
ب: صلاحیت‌های تربیتی:
- هیچ علمی غیر از کشف رازی از رازهای الهی نیست پس همۀ علوم کشف راز و حقیقت خداست[1]؛
«... گاهی ممکن است کاری از شما دبیر ریاضی، ادبیات یا معلم کلاس اول دبستان صادر شود که به شخصیت نوجوان شکل مطلوب بدهد که صدسال از حرف زدن به شکل‌های دیگر اثرش بهتر است.» [2]
شامل:
- دانش و نگرش کافی نسبت به تعلیم و تربیت اسلامی؛
- شناخت کافی از متربیان به‌عنوان اشرف مخلوقات برگزیده از سوی خداوند؛
- شناخت کافی از تربیت قرآنی؛
- درک و فهم عمیق از ماهیت تربیتی دروس؛
- مهارت و تسلط لازم در طراحی نظام یاددهی – یادگیری تلفیقی؛
- التزام عملی به رویکرد تربیتی و فرهنگی در همۀ دروس؛
ج: مهارت‌های حرفه‌ای شامل:
1- مهارت هدف‌گذاری؛
 مهارت مدیریت کلاس درس؛-2
3- مهارت کار با فراگیران مختلف؛
4- مهارت‌های ارتباطی و کار گروهی (فناوری‌های جدید)؛
5- مهارت انگیزه سازی؛
    6- مهارت تکلیف دهی؛
    7  - مهارت مدیریت یادگیری؛
 مهارت اندازه‌گیری و ارزشیابی تحصیلی.-8
     نتیجه اینکه معلم موردنظر در سند تحول آموزش‌وپرورش معلم ربانی است؛ یعنی معلمی که مفاهیم، محتوا و مواد درسی را زمینه‌ای برای تأمل و تفکر فراگیران در عالم خلقت فرض می‌کند و همواره در مسیر قرب الهی آنان را هدایت می‌نمایند؛ بنابراین همۀ دروس در جهت قول و فعل خداوند قرار دارند.
علم و هستی به طبیعت منحصر نیست و ماورا طبیعت نیز وجود دارد؛ بنابراین به‌جای طبیعت می‌توان از واژۀ «خلقت» استفاده کرد. اگر عالم را خلقت تلقی کنیم آنگاه به خالق توجه خواهیم کرد؛ بنابراین وقتی قطعه‌ای از خلقت را (شیمی، فیزیک، اجتماعی، تاریخ، زمین‌شناسی، زیست‌شناسی و ...) یاد می‌دهیم علاوه بر چیستی به چرایی خلقت، خالق، هدفمندی و غایت آن نیز توجه خواهیم کرد. با توجه به موارد فوق معلمان فقط آموزگار کتاب درسی نیستند بلکه آموزگار دانش‌آموزان هستند.
     
- تعریف طراحی آموزشی:
     فرایند طراحی آموزشی مجموعه‌ای از مراحل به‌هم‌پیوسته و وابسته را شامل می‌شود؛ ازجمله تحلیل یادگیرنده، تحلیل زمینه، تحلیل اهداف،‌ انتخاب راهبردها و ابزارهای ارزشیابی، مواد آموزشی و ارزشیابی عملکرد یادگیرنده (چن 2008).
- مراحل و فرایند طراحی آموزشی (مسئله‌های اساسی در قالب 10 سؤال راهبردی)
سؤال 1: چه چیزی؟ (شامل اهداف و محتوا)
یکی از مهارت‌های اساسی معلمان هدف‌گزینی و هدف‌گذاری برای آموزش و تربیت است. اگر معلم به‌عنوان طراح آموزشی به‌خوبی نتواند هدف‌های تربیت را نشانه رود قطعاً نمی‌تواند در تدریس موفق باشد.
انواع اهداف:
1-    هدف‌های آرمانی (Aims)؛
2-    هدف‌های کلی تعلیم و تربیت (Goals)؛
؛(Objectives) 3- هدف‌های کلی درسی
.(Behavioral Objectives) 4- هدف‌های رفتاری و عملکردی

منشأ و خاستگاه اهداف
یکی از روش‌های معروف، فرایند هفت مرحله‌ای است که توسط رالف تایلر (1970) طراحی ‌شده است.

طبقه‌بندی هدف‌های آموزشی
حیطۀ شناختی (Cognitive Domain)؛
حیطه عاطفی (Affective Domain)؛
حیطۀ روانی- حرکتی (Psycho-motor Domain)

طبقه‌بندی حیطۀ شناختی:
1-    دانش (knowledge)؛
2-    درک و فهم (Comprehensive)؛
3-    کاربرد (Application)؛
4-    تجزیه‌وتحلیل (Analysis)؛
5-    ترکیب (Synthesis)؛
6-    ارزشیابی و قضاوت (Evaluation)؛

طبقه‌بندی حیطۀ عاطفی:
1-    دقت (Receiving)؛
2-    واکنش (Responding)؛
3-    ارزش‌گذاری (Valuing)؛
4-    تدوین و سازمان‌بندی (organization)؛
5-    تبلور شخصیت (درونی شدن ارزش‌ها) (Characterization).

طبقه‌بندی حیطۀ روانی – حرکتی:
الف: مدل الیزابت سیمسون
1-    ادراک (Perception)؛
2-    آمادگی (set)؛
3-    پاسخ هدایت‌شده (guided response)؛
4-    مکانیسم (عادت) (mechanism)؛
5-    پاسخ پیچیده آشکار (complex overt response)؛
6-    انطباق (adaptation)؛
7-    ابتکار (Initiative).

طبقه‏ بندی گانیه از انواع بازده‏های یادگیری [3]
1-    مهارت‏های ذهنی (Intekkectual skills):
مهارت‎های ذهنی چگونگی برخورد فرد با محیط او را مشخص می‏کنند. این مهارت‏ها معرف توانایی استفاده از نمادها هستند:
الف – تمیز دادن (discrimination) پاسخ دادن متناسب با محرک‏های مختلف؛
ب – مفهوم عینی (Concerete concept) طبقه‏ای از محرک‏های با ویژگی مشترک؛
پ – مفهوم تعریفی (Defined concept) طبقه‏ای از اشیا، رویدادها یا روابط؛
ت – قاعدۀ ایجاد ارتباط بین چند مفهوم و به وجود آوردن یک معنی تازه؛
ث – قاعدۀ سطح بالاتر (Higher – order rule) حل مسئله (Problem solving) ایجاد قاعده‏های تازه برای حل کردن مسائل، از طریق ترکیب کردن دو یا چند قاعده.
2-    راهبردهای شناختی (Congnitive strategies):
مهارت‏هایی که به‌طور درونی سازمان‌یافته‌اند و یادگیرنده به کمک آن‏ها مطالب را بهتر یاد می‌گیرد.
3-    اطلاعات کلامی (Verbal information):
مطالبی که به‌صورت جمله یا گزاره قابل‌بیان هستند. این نوع یادگیری در طبقه‌بندی گانیه شبیه به طبقۀ دانش در طبقه‏بندی حوزۀ شناختی بلوم است.
4-    مهارت‏های حرکتی (Motor skills):
اعمالی که از توالی حرکت‌های ماهیچه‏ای ترکیب یافته‏اند.
5-    نگرش تمایلاتی (attitude):
که به‌جای عملکردهای مشخص به‌صورت انتخاب‎هایی از جانب یادگیرنده جلوه می‏کنند شبیه به یادگیری در حوزه عاطفی است.

 

- الگوی هدف‌گذاری برنامۀ درسی ملی (طبق سند تحول):

 عرصه‌ها
عناصر    رابطه‌ با خویشتن
(با محوریت رابطه با خدا)    رابطه‌ با خداوند متعال    رابطه‌ با خلق خدا (سایر انسان‌)
(با محوریت رابطه با خدا)    رابطه‌ با خلقت (طبیعت و ...)
(با محوریت رابطه با خدا)
تعقل                
ایمان                
علم                
عمل
            
اخلاق               

 (smarter) اهداف باید دارای ویژگی‌های ذیل باشد:
اختصاصی Specific
قابل‌سنجش Measurable
قابل‌پذیرش Acceptable
مشوق و انگیزه ساز Reward
منطبق بر واقعیت Realistic
زمان‌بندی عمل Time Formed
قابل توسعه Extend

منویات قرآن در خصوص اهداف:
سورۀ بقره (138) _ رنگ الهی بگیرید چه رنگی از رنگ الهی بهتر است و ... .
سورۀ علق _ با خواندن و علم‌آموزی شروع و با سجدۀ واجب به پایان می‌رسد.
 سورۀ ذاریات 56 - جن و انس را جز به عبادت نیافریدیم.

محتوا (تعاریف):
سیلور و الکساندر: حقایق، مشاهدات، داده‌ها، دریافت‌ها، تشخیص‌ها و طرح‌های برگرفته ازآنچه ذهن‌های انسان درک کرده‌اند و آن بناهای ذهن که این محصولات تجربه را درون دانش، ایده‌ها، مفاهیم و تعمیم‌ها، اصول، طرح‌ها و راه‌حل‌ها دوباره سازمان و نظم می‌دهد.
هیمان: دانش (حقایق، اصول و تعاریف) مهارت‌ها و فرایندها (از قبیل: خواندن، نوشتن، حساب کردن تفکر منطقی، تصمیم‌گیری، ایجاد ارتباط و ...) و ارزش‌ها (از قبیل: خوب و بد، صحیح و غلط، زیبا و زشت و ...)
نیکلس: در امر تدریس باید چیزی را به کسی یاد داد. این شخص، دانش‌آموز و آن چیز محتواست. محتوا را می‌توان دانش، مهارت و گرایش‌ها و ارزش‌گذاری توصیف کرد که می‌باید یاد گرفته شوند.

سؤال 2- چرایی و فلسفه یادگیری؟
یکی از مهم‌ترین سؤالات جدی در برنامه‌ریزی درسی و طراحی آموزشی مسئله چرایی و فلسفه یادگیری است. معمولاً در جریان آموزش و تربیت به چیستی و چگونگی، خیلی توجه می‌شود ولی به چرایی اهمیت داده نمی‌شود. به همین دلیل اکثر یادگیری‌ها به عمل تبدیل نمی‌شوند؛ زیرا چرایی علم، علاقه و تعهد ایجاد می‌کند. موتور حرکت فرد در زندگی علایق، انگیزه‌ها و اعتقادات است نه دانش و اطلاعات حافظه‌ای فرد؛ و این مهم از طریق فهم چرایی و فلسفۀ یادگیری حاصل می‌شود.

در نظریه فراشناخت نیز به سه نوع دانش تأکید شده است:
دانش بیانی: مفاهیم، حقایق و دانستنی‌های ذهنی؛
دانش رویه‌ای: روش‌ها و فرایندها و چگونگی انجام؛
دانش زمینه‌ای (چرایی): شامل دلایل، فلسفه و چرایی پدیده‌ها و ... .

سؤال 3- به چه کسی؟ (تحلیل مخاطب): او کیست؟ چقدر یاد دهیم؟
     انسان‌ها توانایی‌ها و ظرفیت‌های متنوعی دارند و خداوند انسان را با تفاوت‌های فردی آفریده است و این تفاوت به فرمودۀ امام علی(ع) «خیر» است؛ یعنی حکمتی دارد؛ بنابراین یک معلم مؤثر معلمی است که برای هر گروه یا هر کدام از دانش‌آموزان علاوه بر داشتن برنامه‌های مشترک، برنامه‌های متفاوت و متنوع تدارک ببینند.
     یکی از عناصر مهم و مؤلفه‌های اصلی تدریس تحلیل فراگیران است. یک طراح و معلم خبره و آگاه باید مخاطبان خود را که همانا دانش‌آموزان (مورد تربیت) است، بشناسد و متناسب با خصوصیات و ویژگی‌های آنان اقدام به طراحی و اجرا نماید.
مقطع نسبی - سطح بلوغ و رشد - توانایی، ظرفیت و استعداد - شرایط محیطی (فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی) -انگیزه و رغبت - خصوصیات اخلاقی و رفتاری- رشد ذهنی و عقلی - شرایط جسمی و فیزیکی - تفاوت‌های فردی و ... .

منویات اسلامی در خصوص مخاطب:
-    امام علی(ع): وقتی نوجوانی را سرزنش می‌کنی راه گریزی برایش بگذار با این کار می‌خواهد خودش را از آن حالت خارج کند اگر قبول نکنی پرخاشگری می‌کند.
   پیامبر اکرم(ص): مردم معدن‌هایی هستند همچون طلا و نقره.
  امام علی (ع): دل‌ها دو حالت دارند هنگامی‌که به شما پشت کرده و هنگامی‌که به شما رو کرده است. درحالی‌که به شما رو کرده است به آن‌ها علم بیاموزید.
   حضرت علی(ع) به نوجوان این‌گونه بیاموزید که بگویند چرا و به چه علّت؟ تا اهل بحث و کنجکاوی باشند و استعدادهایشان شکوفا شود.
   مؤمن درهرحال نیازمند سه خصلت است:
1 ـ توفیق از طرف خدا؛ 2 ـ واعظی از درون؛ 3 ـ نصیحت دیگران.
   انسان (جسم و روح)
   جاودانگی و فطرت الهی
- فراشناخت: شخصیت اجرایی— شخصیت راهنما و ناظر
- جان دیویی: کودکان چهار ویژگی دارند:
1- علاقه به گفت‌وگو؛
2- علاقه به سردرآوردن؛
 3- ساختن؛
4- کارهای هنری.
- تحقیقات بین‌المللی: شوق به اکتشاف - کارگروهی – جست‌وجوگر- مشورت دهی- تخیلگرا و ...؛
- موضوع روانشناسی (پرسش) در یادگیری
- سؤال مهم: دانش‌آموزان من چه ویژگی‌هایی دارند؟

سؤال 4- چگونگی؟ (روش‌های یاددهی- یادگیری)
رویکردهای یاددهی- یادگیری:

نظام:                      یاددهی       ↔         یادگیری

1- رویکردهای انتقالی – اکتشافی – تعاملی – فرآیندی
«خداوند حکمت را به هرکسی بخواهد می‌بخشد و به هرکس حکمت و دانش داده شود خیر بسیاری داده‌شده است و این حقیقت را جز خردمندان متذکر نشوند.» [4]
شهید مطهری: شک گذرگاه خوبی است ولی منزل خوبی نیست.
پائولو فریره: قدرت آموزش در ضعف آن است.

2- روش 5E:
 1 - اشتیاق و انگیزه (Engage)؛
 2 – پیش‌بینی و کشف (Explore)؛
 3- شرح و توصیف (Explain)؛
 4- گسترش و توسعه (Extend)؛
6-    ارزشیابی (Evaluation).

3- برونر: کسب معلومات جدید - تسخیر معلومات ـ دگرگون‌سازی معلومات
4- ارنست دیکل: یادگیری غریزی – عمومی – یادگیری عمیق aha
چه کسانی به مرحله aha  می‌رسند؟ کسانی که نمی‌ترسند بگویند چرا؟ ویژگی‌های آن‌هایی که نمی‌ترسند بگویند چرا؟ (آن‌هایی که در معرض طبقه‌بندی و رقابت نیستند - تفکرواگرا دارند – اعتمادبه‌نفس دارند -کنجکاوند – جسور و ریسک‌پذیرند.)

: درک عمیق مفاهیم (ماهیت و فلسفۀ دانش)AHA سطح
حضرت علی(ع): به نوجوانان این‌گونه بیاموزید که بگویند چرا و به چه علت؟ تا اهل بحث و کنجکاوی باشند و استعدادشان شکوفا شود.

5- مسئله محوری و پژوهش مداری:
-    امام موسی بن جعفر (ع): آموزش باید پرسش آفرین باشد.
مارتین لستر: معلم خوب، معلمی است که سؤالات را جواب ندهد بلکه سؤالات خوبی ایجاد کند. دانش‌آموزان به مدرسه می‌آیند که سؤال کنند نه از آن‌ها سؤال شود.
مراحل تربیت در ژاپن (C-C-C)
استراتژی شروع یاددهی –یادگیری:
الف - قبل از ایجاد سؤال و مسئله در ذهن
ب - بعد از ایجاد سؤال و مسئله در ذهن
•    پیاژه: من دربارۀ پدیده‌ها اول فکر می‌کنم سپس کتاب و آثار دیگران را مطالعه می‌کنم.
راهبردهای رسیدن به مفهوم:
•        الف: محتوا و مفهوم – آموزش - یادگیری - کسب مفهوم؛
•    ب: احساس نیاز - خلق مسئله - حل مسئله - کشف مفهوم؛
•    امام علی(ع) می‌فرمایند: «نوجوانان را آن‌گونه علم بیاموزید که بگویند چرا و به چه علت؟ تا اهل بحث و گفت‌وگو شوند و استعدادشان شکوفا شود.»
6-    نقش راهبردی معلم در فرایند یاددهی- یادگیری:
الف - مدیریت بر محتوا؛
ب - مدیریت بر جریان یادگیری؛
ج - مدیریت بر مدیریت فراگیران بر جریان یادگیری.

7-دانش‌های لغزنده – دانش خود سامانده (Alle):
 (فرد آگاهانه، مشتاقانه و عاشقانه مسئولیت یادگیری خود را می‌پذیرد)
استراتژی تشنه کردن نه سیراب کردن

8- افلاطون: دانستن – انجام دادن- باور کردن- عشق ورزیدن (کدام را آموزش و ارزشیابی می‌کنیم؟)
9- امام صادق(ع): علم دو نوع است: علم مسموع – علم مطبوع
10- مدیریت بر دانش در یادگیری به جای حفظ دانش
زبان انگلیسی (دانش 4000 واژه — مدیریت بر 500 واژه)
بهره‌گیری از اطلاعات برای حل مسائل واقعی (پیش‌بینی هوای یک منطقه)
رسول اکرم(ص): همواره حیرت مرا دربارۀ خودت افزون فرما.
-    یادگیری زمانی رخ می‌دهد که یادگیرنده مسئله‌ای را مشخص کند و برای یادگیری برانگیخته شود.
1-    بقره (2) _ این کتاب (بلندمرتبه) که هیچ تردیدی در آن نیست، راهنمای پرهیزگاران است؛
2-    بقره (233) _ خدا هیچ‌کس را تکلیف نمی‌کند مگر به‌قدر توانایی او ...؛
3-    نحل (125) _ مردم را با حکمت و موعظه نیکو به راه خداوند بخوان؛
4-    بقره (269) _ حکمت را به هر کس بخواهد می‌بخشد و به هر کس حکمت داده شود خیر بسیاری داده‌شده است. (حکمت = کشف حقایق)
-    

- با چه وسایلی؟ (تجهیزات، رسانه و فنّاوری آموزش) سؤال5
این موضوع مربوط به وسایل آموزشی و تجهیزات مربوط به درس است. در این خصوص باید به امکانات موجود در خانواده و جامعه توجه کرد مخصوصاً دست سازه‌های دانش‌آموزان و وسایل طبیعی موجود در محیط زندگی. به‌ویژه فناوری‌های جدید (کامپیوتر- اینترنت و ...)
- شناخت نقش سازنده فن‌آوری‌های جدید در تعمیق یادگیری‌ها؛
- نگرش مثبت نسبت به کارکرد فن‌آوری‌های جدید در کیفیت آموزش و تربیت؛
- توانایی در درگیر کردن و هدایت فراگیران در بستر فن‌آوری‌های جدید؛
- توانمندی در تولید الگوها و نرم‌افزارها و اجرای برنامه درسی تحت وب.
امام علی(ع) می‌فرماید: «دل‌ها از فکر و اندیشه در یک موضوع خسته می‌شوند چنانچه بدن‌ها از خوردن غذا، برای رفع آن دانش‌های جدید و شگفت‌انگیز را طلب کنید.»
سؤال 6- چه مکانی؟ (فضا و منابع محیطی و مبلمان کلاس)
درگذشته‌های دور مکان و فضای یادگیری فقط کلاس درس و مکتب‌خانه‌ها بود؛ بنابراین منابع دیگری جز معلم و کلاس درس وجود نداشت.
امروزه فضای یادگیری صرفاً کلاس درس و مدرسه نیست موقعیت‌ها و فرصت‌های فراوانی برای آموزش و یادگیری وجود دارد. ازجمله: آزمایشگاه -کارگاه - کتابخانه - مزرعه - اردوگاه - نمایشگاه - فرصت‌های یادگیری درون منزل- گردش علمی در مؤسسه‌ها و کارخانه‌ها - پارک - فضای مجازی رایانه و اینترنت ...؛ بنابراین گستره یادگیری و تربیت به‌اندازۀ محله یک شهر، کشور و جهان گستردگی دارد. سوار به امواج می‌توان از همۀ موقعیت‌ها استفاده نمود.
البته مدل و مبلمان کلاس‌ها را هم باید متنوع و متفاوت سازمان‌دهی کرد. مدل‌های سنتی آموزشی را باید کنار گذاشت و به شکل‌های مختلف، کلاس را آرایش کرد و با توجه به روش تدریس آن‌ها را تنظیم کرد. مثل مدل‌ U شکل، گروه‌های کوچک، گروه‌های کانونی و ... .
سؤال 7- چه زمانی؟ (زمان یادگیری)
یکی از مؤلفه‌های آموزشی و یادگیری موضوع زمان و مدت آموزش است که ازنظر تربیت عامل مؤثری است در کمیت و کیفیت یادگیری.
زمان از دو نظر قابل‌بررسی است:
الف) مدت‌زمان لازم برای یادگیری یک موضوع یا واحد درسی:
برای یادگیری و آموزش یک محتوای مشخص، باید زمان لازم تدارک دیده شود که این مسئله بر اساس حجم و چگالی و ظرفیت مخاطبان، تصمیم‌گیری می‌شود.
ب) زمان آموزش (فصل، ماه، روز و ساعت):
مطالب بیان‌شده در قسمت الف مربوط به طول مدت‌ زمان آموزشی است؛ یعنی یک واحد و موضوع درسی به چه میزان ساعت، وقت لازم دارد (50 دقیقه، 70 دقیقه و ...) علاوه بر مسئلۀ فوق معلم باید تعیین نماید که چه زمانی می‌خواهد موضوع و واحد درسی موردنظر را تدریس نماید.
به‌عنوان‌مثال ممکن است در آسمان ابرها ظاهر شوند و رعدوبرق ایجاد شود. معلم تصمیم‌ بگیرد که موضوع رعدوبرق و بارندگی را که قرار بود یک ماه دیگر تدریس نماید الآن تدریس شود.
ج) زمان آموزش از منظر (ساعات رسمی مدرسه یا غیررسمی خارج از مدرسه):
یکی دیگر از مواد زمان آموزشی آن است که آیا در زمان آموزش رسمی (یعنی ساعت و زنگ تعیین‌شده) آموزش داده شود یا در زمان اوقات فراغت و خارج از مدرسه (یعنی در قالب فعالیت‌های تکمیلی – تحقیقی).
امروزه تأکیدهای زیادی بر فرصت‌های یادگیری خارج از مدرسه می‌شود و یادگیری‌های اصیل و واقعی در دامن طبیعت و در موقعیت‌های واقعی زندگی اتفاق می‌افتد.
سؤال 8- انگیزه سازی و تشویق (برانگیختن فراگیران)
لازمۀ‌ هر شروعی‌، ایجاد ارتباط‌ مطلوب‌ و فضاسازی‌ است‌. فرآیند یاددهی‌ ـ یادگیری‌ امری‌ دوسویه‌ است‌ و به‌ توافق‌ هر دو طرف‌ نیاز دارد. به‌این‌ترتیب، معلم‌ نمی‌تواند بدون‌ توجه‌ به‌ انگیزه‌ و علاقۀ‌ دانش‌آموزان‌، تدریس‌ را شروع‌ کند؛ «هنگامی‌که‌ دل‌ها نشاط‌ یافتند، علم‌ و کمال‌ را در آن‌ها به‌ ودیعه‌ بگذارید و هرگاه‌ از نشاط‌ تهی‌ و گریزان‌ شدند، آن‌ها را وداع‌ کنید؛ زیرا دل‌ها در چنین‌ حالتی‌ آمادۀ‌ فراگیری‌ علم‌ نیستند.»[5]
یکی از فعالیت‌های مؤثر معلمان، ایجاد انگیزه و شوق یادگیری در دانش‌آموزان است و این مهم موتور محرکۀ فراگیران برای کنجکاوی است. معلمان باید مهارت لازم برای انگیزه سازی و برانگیختن دانش‌آموزان را داشته باشند. یکی از مصداق‌های آن، نشاط و شادابی در جریان تربیت است که سهم بسزایی در کیفیت یادگیری دارد.
- جان دیویی: چهار علاقه کودکان (ارتباط و گفت‌وگو - سر درآوردن - ساختن – هنر)
- حضرت علی(ع): دل‌ها دو حالت دارند هنگامی‌که به شما رو کرده و هنگامی‌که به شما پشت کرده در حالتی که به شما رو کرده‌اند به آن‌ها علم بیاموزید.
- سؤال، زمانی لذت‌بخش است که برخاسته از علاقه و نیاز باشد.
- علاقۀ فراگیران: (علاقه به مشورت – علاقه به جست‌وجو و کنجکاوی - شوق اکتشاف – آزادی و اختیار)
- هربارت: هدف از آموزش ایجاد علاقۀ همه‌جانبه است نه معلومات همه‌جانبه
 
مهارت‌های‌ انگیزه ساز آغازین‌ بسیار فراوان‌ است‌ به‌ بعضی‌ از آن‌ها اشاره‌ می‌شود:
    نمایش‌ دادن‌ یک‌ فیلم‌ کوتاه‌؛
    نشان‌ دادن‌ چیزی‌ جذاب‌؛
    یک‌ اقدام‌ غیرعادی‌ و سؤال‌برانگیز؛
    نقل‌ داستانی‌ کوتاه‌؛
    بهره‌گیری‌ از افراد خارج‌ از کلاس‌؛
    ارائۀ‌ یک‌ گزارش‌ کوتاه‌؛
    استفاده‌ از شعر و تمثیل‌؛
    پرسش‌ تحریک‌آمیز؛
    تغییر زمان‌ و مکان‌ تدریس‌؛
    اجرای‌ یک‌ نمایش‌ کوتاه‌.
نمونه‌ای از روش ایجاد انگیزه نبی مکرم اسلام(ص): نقل‌شده است در کنار درختی برای ادای فریضه نماز آماده شدند. شاخۀ درخت را تکان دادند (تعجب همراهان؟) و درحالی‌که برگ درختان به زمین می‌ریخت فرمودند: «نماز گناهان را مثل برگ درختان می‌ریزد.»
سؤال 9- چگونگی ارزشیابی؟
تعریف: ارزشیابی، فرآیند جمع‌آوری اطلاعات مقایسه با معیارهای معین، تجزیه‌وتحلیل داده‌ها و نهایتاً تصمیم‌گیری و قضاوت است.
مناسبات ارزشیابی و یادگیری:
1- assessment of learning (سنجش از یادگیری)؛
2- assessment for learning (سنجش برای یادگیری)؛
3-  assessment as learning (سنجش به‌مثابه یادگیری).

انواع ارزشیابی:
الف: انواع آزمون ازنظر پاسخ‌دهی (عینی – انشایی – شفاهی – عملی)
ب- از نظر کاربرد به پنج نوع تقسیم می‎شود:
1- ارزشیابی آغازین؛
2- ارزشیابی تکوینی و مرحله‌ای؛
3- ارزشیابی پایانی (مجموعه‎ای یا تراکمی)؛
4- ارزشیابی تحقیقی؛
5- ارزشیابی تشخیصی؛

روش‌های ارزشیابی:
1-    سنجش مشاهده‌ای؛
 2- آزمون‎های عملکردی (واقعی و اصیل)؛
3- ارزشیابی پروژه؛
4- ارزشیابی گروهی (مشارکتی)؛
5- خود ارزشیابی؛
6- ارزشیابی باز؛
7-    روش آزمون (کتبی، شفاهی، عملی)؛
8-    روش گزارش دانش‌آموزی؛
9-    روش نگرش سنجی (پرسشنامه)؛
10-    مصاحبه.

رویکردهای ارزشیابی:
- نتیجه محوری: ناظر بر نتیجۀ بازده نهایی که همان رفتارهای قابل‌مشاهده و اندازه‌گیری است.
- فرایند محوری: ناظر بر فرایند و گام‌های فرایندی است (تحلیل – تفسیر - نحوۀ پیمودن راه - مجموعۀ اعمال-تغییرات دانش‌آموزان به جای پاسخ آنان.
- کمی: اقدام به جمع‌آوری اطلاعات و دانش‌های ساده – حافظه‌ای – اندازه‌گیری گام‌های کوچک و ساده عمدتاً روش‌ها، آزمون‌های عینی هستند.
- کیفی: اقدام به جمع‌آوری و اندازه‌گیری یادگیری‌های پیچیده.
- ارزش‌یابی ترکیبی: هردو (کمی-کیفی) مکمل هم هستند – در یک پیوستار یک کرانه روش‌های سنجش هدف‌های کامل و دقیق و کرانه دیگر روش‌های سنجش هدف‌های کلی و پیچیده.
لین وگرانلا (2000): هیچ‌یک از این دو کرانه به‌تنهایی رضایت‌بخش نیست معلم به مجموعه‌ای از روش‌ها کمی و کیفی نیاز دارد.

- مایکل دوکشاف: ساختار کلی و شبکه‌ای دانش را نمی‌توان با دیدن محصول و نتیجه سنجید.

منویات قرآن کریم:
عنکبوت (2) _ آیا مردم پنداشتند همین‌که گفته ایمان آوردیم به حال خود رها می‌شوند و مورد آزمایش قرار نمی‌گیرند.
انعام (160) _ هر کس کار نیکی بیاورد، ده برابر آن پاداش دارد.
): الف: مطالب و مسائل تکراری؛ ب: مسئله جدید. pet عملکرد مغز (

سؤال 10- فعالیت‌های تکمیلی و تکلیف دهی
مفهوم و تعریف تکلیف دانش‌آموزی:
«وظیفه‌ای است که معلمان برای دانش‌آموزان معین می‌کنند تا آن‌ها را در ساعت‌های خارج از مدرسه انجام دهند.» تعریف یادشده تکلیف را به‌سادگی توصیف می‌کند. برای درک بیشتر این مطالب، ابعاد گوناگون آن را تفسیر می‌کنیم:
انواع‌ تکلیف‌:
تکلیف‌ ازنظر ساختار و محتوا، تقسیم‌بندی‌ می‌شود:
 الف‌) ازنظر محتوا
الف‌ ـ 1) تکالیف‌ تمرینی‌؛
الف‌ ـ 2) تکالیف‌ آماده‌سازی‌ و آمادگی‌؛
الف‌ ـ 3) تکالیف‌ بسطی‌ و امتدادی‌؛
الف‌ ـ 4) تکلیف‌ خلاقیتی‌.
ب‌) از منظر ساختار و شیوۀ‌ ارائه‌
ب‌ ـ 1) تکالیف‌ عمومی‌؛
ب‌ ـ 2) تکالیف‌ گروهی‌؛
ب‌ـ 3 ) تکالیف‌ انفرادی‌.

- مدل و الگوی طرح درس:
ساختار طرح درس روزانه نام معلم (طراح):
دوره تحصیلی:             پایه تحصیلی:                             ماده درسی:                     
عنوان یا موضوع:
شرح عناصر    ملاک‌ها    
عناصر
    1-تشخیص اهداف راهبردی و مهم درس
2-تناسب اهداف تعیین‌شده با اهداف و محتوای درس
3-رعایت حوزه‌های سه‌گانه یادگیری
4-رعایت اهداف فرایندی
5- توجه به اهداف اولیه و ثانویه    اهداف کلی درسی
    1- انتخاب روش تدریس مناسب با محتوای درس
2- انتخاب روش با رویکرد اکتشافی
3- انتخاب روش با رویکرد تعاملی و گروهی
4- انتخاب خلاقانه در روش تدریس    روش‌های یاددهی-یادگیری
    1- بهره‌گیری و استفادۀ بهینه از منابع محیطی
2- نحوۀ چیدمان کلاس درس
3- تنوع‌بخشی به محیط یادگیری    فضا و مدل کلاس
    1- تناسب وسایل و رسانه‌ها با اهداف و روش تدریس
2- تناسب وسایل و رسانه‌ها با نیازها و توانایی فراگیران
3- استفاده از وسایل دانش‌آموز ساخته
4- استفاده از فناوری‌های نوین در آموزش    وسایل و رسانه آموزشی
    1- تناسب راهبرد انگیزه سازی با محتوای درس
2- بهره‌گیری از مهارت‌های متنوع
3- قدرت برانگیختن فراگیران برای یادگیری    انگیزه سازی و مهارت شروع
    1- انتخاب روش ارزشیابی مناسب (مبتنی بر هدف و محتوای درس)
2- خلاقیت و نوآوری در طراحی و اجرای ارزشیابی
    ارزشیابی تشخیصی
    1- فعالیت‌های گروهی متناسب با روش و سازمان‌دهی کلاس درس (تشکیل گروه و ...)
2- تعیین اقدامات معلم در جریان فرآیند یاددهی یادگیری
3- تعیین انتظارات از دانش‌آموزان (فعالیت دانش‌آموزان)
4- خلاقیت و نوآوری در جریان فعالیت یاددهی یادگیری    فعالیت‌های یادگیری
    1- انتخاب روش ارزشیابی مناسب (مبتنی بر هدف و محتوای درس)
2- طراحی و ساخت ابزار اندازه‌گیری مناسب
3- رعایت ملاک‌های فنی در طراحی آزمون‌ها
4- طراحی نظام بازخورد اصلاح‌گر به مخاطبان جهت رشد همه‌جانبۀ فراگیران
5- میزان استفاده از روش‌های متنوع (مشاهده - عملکرد - مصاحبه و ...)
6- رعایت تفاوت‌های فردی در ارزشیابی
7- خلاقیت و نوآوری در طراحی و اجرای ارزشیابی
8- توجه به ارزشیابی فرایندی    ارزشیابی پایانی
    1- تناسب فعالیت و تکلیف با محتوا و اهداف درسی
2- خلاقیت در متنوع سازی محتوای تکالیف
3- تنوع تکالیف (آماده‌سازی - بسطی - خلاقیتی و ...)
4- توجه به انواع شیوه‌های ارائه تکالیف درسی (فردی، عمومی، گروهی)    پروژه‌های تکمیلی و تکلیفی

 

پی نوشت‌ها:
[1] : امام صادق (ع)
[2] . مقام معظم رهبری
[3] . (سیف 1384)
[4] . بقره 269
[5] . بحار انوار، جلد 78

 

 

 

منابع و مآخذ:
-    - آقازاده، محرم، 1377، الگوهای تدریس ساخت‌گرایی و یادسپاری، رشد تکنولوژی آموزشی.
-    - بورس جویس و همکاران، 1373، الگوهای تدریس، ترجمۀ محمدرضا بهرنگی، تهران: مرکز نشر و ترجمه.
-    - روؤف، علی، 1375، کارمایه معلمان درگذر یاددهی یادگیری، تهران: مدرسه.
-    - سیف، علی‌اکبر، 1374، اندازه‌گیری و ارزشیابی پیشرفت تحصیلی، تهران: آگاه.
-    - صفوی، امان، 1374، کلیات روش‌ها و فنون تدریس، تهران: آگاه.
-    - فضلی خانی، منوچهر و همکاران، 1377، نظریه فراشناخت در آموزش، تهران: تربیت.
-    - فضلی خانی، منوچهر، 1379، روش‌های فعال تدریس در برنامه‌های آموزشی، تهران: منادی تربیت.
-    - فضلی خانی، منوچهر، 1387، راهنمای عملی روش‌های اکتشافی و فعال در آموزش، تهران: آزمون نوین.
-    - فضلی خانی، منوچهر، 1395، لذت یادگیری، تهران: مدرسه.
-    - کیامنش، علیرضا، 1368، طبقه‌بندی هدف‌های تربیتی، تهران: آموزش‌وپرورش تهران.
- وزارت آموزش و پرورش، 1391، برنامۀ درسی ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران

-    
-