رتبه‌بندی معلمان و چالش‌های موجود
دکتر منوچهر فضلی خانی
نظام رتبه‌بندی یکی از روش‌های مؤثر برای توسعه و توانمندسازی و انگیزه دهی به نیروی انسانی است.
مقدمه
بدیهی است تعالی هر سازمانی وابستگی جدی به عوامل انسانی آن سازمان دارد. به قولی قلب تحول و ارتقا در سازمان‌ها نیروی انسانی است.
برای رسیدن به یک موقعیت موفق باید دو فرآیند اصلی ذیل در مدیریت منابع انسانی لحاظ شود.
الف: جذب و گزینش نیروی انسانی
که باید بر اساس شاخه‌های معتبر و یک فرآیند کارآمد انجام گیرد.
ب: نگهداشت و ارتقا
این موضوع مربوط به سازوکارهای انگیزشی و توانمندسازی حرفه‌ای، ارزیابی‌ها و ارتقا صلاحیت‌های آنان هست. موضوع این نوشتار به بخش دوم؛ یعنی توانمندسازی و نظام رتبه‌بندی مربوط می‌شود. نظام رتبه‌بندی یکی از روش‌های مؤثر برای توسعه و توانمندسازی و انگیزه دهی به نیروی انسانی است؛ زیرا در نظام رتبه‌بندی متناسب با توانایی‌های کسب‌شده و فعالیت‌های شغلی و کارایی و اثربخشی هر فرد نظام حقوقی نیز تعریف می‌شود؛ بنابراین یکی از بهترین شیوه‌ها برای انگیزش عوامل انسانی به‌حساب می‌آید؛ به‌عنوان‌مثال آنچه در وزارت علوم اجرا می‌شود به این صورت است که افراد حائز شرایط جذب هیئت‌علمی از طریق مرکز جذب با فرآیندهای کاملاً علمی جذب و استخدام می‌شوند سپس رتبه‌های علمی موردنظر را طی می‌نمایند؛ به‌عنوان‌مثال: مربی،استادیار، دانشیار و استاد. برای کسب مراتب فوق باید مجموعه‌ای از دانش‌ها، مهارت‌ها و دست آوردهای گوناگون و وسیعی دریافت نمود. مسئلۀ دستمزد و حقوق نیز تابع همان رتبه‌بندی است ولی آنچه چالش‌برانگیز است مسئلۀ ارتباط ناچیز مراتب کسب‌شده نسبت به کارایی و اثربخشی آموزشی است. انتظار می‌رود که اعطای رتبه و گروه به فرد منجر به ارتقاءِ کارایی نیز شود؛ یعنی نظام مدیریتی از یک‌سو زمینه‌های رتبه‌بندی را فراهم سازد تا از سوی دیگر ظرفیت نیروی انسانی برای ایفای نقش خویش موفق‌تر عمل نماید. بعضی‌اوقات این بخش دوم مغفول واقع می‌شود؛ یعنی فقط شرایط رتبه‌ای و حقوقی افزایش می‌یابد ولی هیچ‌گونه مطالبه‌ای درخواست نمی‌شود و در این حالت همان (مثل چاه ویل) خواهد بود که هیچ‌وقت نیروی انسانی ارضاء نمی‌شود و سازمان به تعالی نمی‌رسد.
مسئلۀ اساسی این است که در ساختار رتبه‌بندی معلمان ضمن فراهم‌سازی این مهم، سازوکار افزایش کارایی و اثربخش حقوق و دستمزد، منجر به افزایش کارآمدی شود و بهره‌وری در آموزش افزوده شود. برای اینکه معلمان بتوانند کیفیت و کارآمدی لازم ایجاد کنند می‌بایستی دارای مهارت‌های ذیل باشند.
مهارت‌های اساسی معلمان:
1- دانش و توانمندی تخصصی شامل:
- ارتباط رشته تحصیلی نسبت به مسئولیت و وظیفه؛
- گذراندن دوره‌های کوتاه‌مدت آموزش در رشته شغلی مربوطه؛
- تألیف کتاب، مقاله و شرکت در اجلاس‌های علمی مرتبط با رشته شغلی؛
- تجربه موفق آموزش در مراکز آموزشی.
-2 صلاحیت‌های تربیتی شامل:
- دانش و نگرش کافی نسبت به تعلیم و تربیت اسلامی؛
- شناخت کافی متربیان به‌عنوان اشرف مخلوقات برگزیده از سوی خداوند؛
- شناخت کافی از تربیت قرآنی؛
- درک و فهم عمیق از ماهیت تربیتی دروس؛
- مهارت و تسلط لازم در طراحی نظام یاددهی – یادگیری تلفیقی و نظام معیار به‌عنوان آرمان تعلیم و تربیت اسلامی؛
- شناخت کامل واژۀ «حیات طیبه»؛
- فهم دقیق از رویکرد فطرت گرای توحیدی در برنامه درسی؛
- شناخت و توانایی راهبرد روش‌های فعال اکتشافی و حکمت محور برای شکوفایی استعدادهای فراگیران؛
- اعتقاد و التزام عملی به رویکرد تربیتی و فرهنگی در همۀ دروس.
3- مهارت‌های ارتباطات و فن‌آوری‌های جدید شامل:
- شناخت نقش سازنده فن‌آوری‌های جدید در تعمیق یادگیری‌ها؛
- نگرش مثبت نسبت به کارکرد فن‌آوری‌های جدید در کیفیت آموزش و تربیت؛
- آگاهی و دانش کافی نسبت به نحوۀ بهره‌برداری از سخت‌افزارها؛
- توانمندی در تولید الگوها و نرم‌افزارها؛
- توانایی در درگیر کردن و هدایت فراگیران در بستر فن‌آوری‌های جدید؛
- توانمندی در اجرای برنامه درسی تحت وب.
4- مهارت‌های حرفه‌ای:
- مهارت هدف‌گذاری؛
یکی از مهارت‌های اساسی معلمان هدف‌گزینی و هدف‌گذاری برای آموزش و تربیت است. اگر معلم به‌عنوان طراح آموزشی به‌خوبی نتواند هدف‌های تربیت را نشانه رود قطعاً نمی‌تواند در تدریس موفق باشد؛ زیرا نمی‌داند چرا درس می‌دهد، نمی‌تواند ارزشیابی درستی انجام دهد و نهایتاً میزان موفقیت خویش را نمی‌داند.
- مهارت‌های مدیریت کلاس درس و نظام یاددهی –یادگیری؛
اصلی‌ترین فرآیند تحقق اهداف تربیت همان نظام یاددهی – یادگیری است و برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح آن می‌تواند در کیفیت و کارایی تربیت تأثیر مهمی داشته باشد. زمانی که از نظام یاددهی – یادگیری بحث می‌شود منظور یک چرخه فعال بین مؤلفه یاددهی یادگیری است.
- مهارت کار با فراگیران مختلف؛
انسان‌ها توانایی‌ها و ظرفیت‌های متنوعی دارند و خداوند انسان را با تفاوت‌های فردی آفریده است و این تفاوت به فرموده امام علی(ع) «خیر» است؛ یعنی حکمتی دارد؛ بنابراین یک معلم خوب معلمی که برای هر گروه یا هرکدام از دانش‌آموزان علاوه برداشتن برنامه‌های مشترک، برنامه‌های متفاوت و متنوع تدارک ببینند. بعضی از معلمان غیرحرفه‌ای فقط هنر رشد دانش‌آموزان قوی را دارند. بعضی فقط دانش‌آموزان ضعیف را مدنظر می‌گیرند و موفقیت خود را در رشد آنان می‌دانند. هیچ‌کدام از رویکردهای فوق درست نیست. معلم باید متناسب با همه دانش‌آموزان برنامه‌های متنوع تدبیر کند.
- مهارت‌های ارتباطی و کار گروهی؛
رویکرد تعاملی در جریان تدریس تأکید بر تعامل بین فردی و کار گروهی دارد و معلمان باید یادگیری و تربیت را در بستر کار گروهی، تعامل بین فردی و بحث و گفتگو طراحی و اجرا کنند. انسان موجودی اجتماعی است؛ یعنی زندگی گروهی و اجتماعی دارد؛ بنابراین یادگیری آنها هم باید گروهی باشد تا مهارت‌های لازم برای زندگی اجتماعی را داشته باشد. تحقیقات نشان داده است که دانش‌آموزان نیز تمایل و علاقه دارند که کار گروهی کنند. جان دیویی می‌گوید: «کودکان به سه چیز علاقه دارند. ارتباط، سر درآوردن و فعالیت‌های هنری». امام علی(ع) می‌فرمایند: «دل‌ها از فکر و اندیشه در یک موضوع خسته می‌شوند. چنانچه بدن‌ها از خوردن غذا، برای رفع آن دانش‌های جدید و شگفت‌انگیز را طلب کنید».
فناوری‌های جدید یکی از مصداق‌های مطلب فوق می‌تواند باشد. با رشد فنّاورانه فضای یاددهی- یادگیری نیز متحول شده است و معلمان می‌توانند برای جذاب و مؤثر نمودن تدریس از آنها استفاده نمایند. برای رسیدن به این هدف باید مهارت‌های لازم در بعد دانش، مهارت و نگرش بهره‌گیری از علوم فناوری را کسب نمایند.
- مهارت‌های انگیزشی:
یکی از فعالیت‌های مؤثر معلمان، ایجاد انگیزه و شوق یادگیری در دانش‌آموزان است و این مهم موتور محرکۀ فراگیران برای کنجکاوی است. معلمان باید مهارت لازم برای انگیزه سازی را داشته
باشند. یکی از مصداق‌های آن نشاط و شادابی در جریان تربیت است که سهم بسزایی در کیفیت یادگیری دارد.
حدیثی از بحارالانوار مطرح است که می‌فرماید: «هنگامی‌که دل‌ها نشاط یافتند، علم و کمال را در آنها به ودیعه بگذارید و هرگاه از نشاط تهی شدند آن را وداع کنید.» معلمان باید سازوکارها و راهکارهایی برای بانشاط سازی کلاس تدارک ببینند و بهروش‌های جذاب توانایی شوق‌انگیزی داشته باشند. کاستر و همکارانش (2005) صلاحیت‌های معلمان را به پنج دسته اصلی و زیرمجموعه تقسیم
می‌کنند:
1- دانش تخصصی شامل دانش و اطلاعات لازم در حوزه تخصصی؛
2- ارتباطات شامل برقراری ارتباط؛
3- ساماندهی شامل تعیین سیستم عملکرد، مدیریت سازمان، تقسیم مسئولیت‌های افراد
4- پداگوژی؛ کمک به دانش آموزان در تعیین نیازها، تنظیم برنامه درسی، طراحی فعالیت‌ها، استفاده از فن‌آوری‌های جدید؛
5- صلاحیت رفتاری: دانستن رویکرد دموکراتیک، صداقت و عملکرد.
