تربیت فرزند و مراحل رشد او

رضا فرهادیان

قرآن افراد خود نگه‌دار را هدایت می‌کند نه افراد بی‌بندوبار را؛ لذا این شرط اولیه هدایت درراه کمال است

در فرهنگ اسلامی، ادب آن است که نفست فرمان بدهد و تو میل داری ولی به خاطر ارزش بالاتر از آن صرف‌نظر کنی و این حالت شما را بچه‌ها ببینند؛ این عمل خوب شما را تقلید خواهند کرد. ببیند که پدر یا مادر علی‌رغم میل باطنی خودش رفتار خواهد کرد و خود را کنترل می‌کند، خود را نگه می‌دارد، تقواپیشه می‌کند؛ این اساس تربیت دینی است و الا پدر یا مادری که در لحظه‌های مختلف زود عصبانی می‌شود و می‌گوید برو گم شو و نمی‌تواند خود را کنترل کند بچه هم یاد می‌گیرد؛ چون محور مهم تربیت الگوپذیری است. زن و مرد باید در انظار بچه‌هایشان به‌صورت واقعی به یکدیگر چشم بگویند تا فرزند هم این حالت تفاهم را درک کند و انجام بدهد. والدین اگر در لحظه‌لحظه‌های زندگی و کاری خودداری خود را درست مدیریت کردند، هوای نفس خود را مدیریت کردند، کفِّ نفس داشتند، خود را حفظ کردند، گاه از غذای خوش‌مزه خود به خاطر دیگران دست کشیدند بچه‌ها هم یاد می‌گیرند؛ لذا در مقیاس و محور مهم تربیت که الگوپذیری است سه عنصر:
 1. مؤدب رفتار کردن؛
2. نظم و انضباط در کارها؛
3. فرمان‌برداری از یکدیگر 
سازندگی عجیبی در فرزندان ایجاد می‌کند.
در محور مهم تربیت که الگوپذیری است، کودک باید در زندگی با پدر و مادر، رفتار خاصی که همان خود نگه‌داری است از اولیای خود ببیند تا این خصلت را در وجود خود نهادینه کند. بعد که وارد زندگی جدّی بزرگ‌سالی شد این امر باعث موفقیتش می‌شود. در این دورۀ هفت سال دوم، محبت همراه با سخت‌کوشی و سخت‌گیری و قاطعیت صمیمانه و مؤدبانه به‌طور هماهنگ هم در مدرسه و هم در خانه زمینه‌ساز شکل‌گیری دقیق سه عنصر؛ ادب، نظم و اطاعت‌پذیری است. والدین باید مواظب باشند در منزل در مورد مسائل مدرسه، جانب‌دارانه از بچه‌ها صحبت نکنند، همین‌طور پدر و مادر در مورد مسائل داخل منزل هیچ‌کدام جانب‌دارانه از فرزند سخن نگویند، بلکه به‌طور واقعی وظایف انجام‌نشده را طلب کنند.
رفتار مؤدبانه بانظم‌وانضباط و اطاعت از یکدیگر در مورد مسائل خانوادگی بهترین الگوی یاددهی ادب و آداب دینی به بچه‌هاست؛ لذا در خانه، مدیریت منزل به عهده پدر نهاده شده است. این امر، شخصیت بچه‌ها را محکم و خوب تربیت می‌کند. مهم‌ترین شاخصه در تربیت دینی، خودکنترلی و خودداری است؛ یعنی تا چه میزان خویشتن خویش را می‌توان در مقابل آمال و آرزوها نگه‌داشت تا این‌که موفق شود زمینه هدایت را در خود فراهم آورد: «ذَلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِینَ.» [6]
قرآن افراد خود نگه‌دار را هدایت می‌کند نه افراد بی‌بندوبار را؛ لذا این شرط اولیه هدایت درراه کمال است. شخصیتی می‌تواند تعالی پیدا کند که از ابتدا خودکنترلی و خود نگه‌داری را در وجود خود تمرین کرده و رشد داده باشد.
ما باید با تمرین و تزکیه و خودداری در خود و دیگران و فرزندان، شخصیت مستقل درست کنیم. بچه خودش باشد، خودش انتخاب کند و خودش تصمیم بگیرد و راه خوب را انتخاب کند نه اینکه نادانسته
به خاطر تشویق‌های مادی مدتی به کار خوب دست بزند آن‌وقت که اهرم تشویق برداشته ‌شد هر کاری دلش می‌خواهد انجام دهد. اگر این مسئله را پدر و مادر در منزل و مربیان در مدرسه بتوانند درست شکل دهند که به بچه‌ها به‌عنوان شخصیتی مستقل فرصت بدهند تا فکر کنند و خودشان راه صحیح و خوب را باعقل و درایت انتخاب کنند، زمینۀ تربیت دینی فراهم گردیده است.
بگذاریم بچه‌ها در مقابل انتخاب خوب خودشان مقاوم باشند و از سرزنش‌ها نترسند و قدرت تحمل‌پذیری آنان را بالا ببریم. دشمن‌شناسی و شیوۀ مبارزه با آن را به آنان بیاموزیم تا در بزرگ‌سالی بتوانند درراه حق مقاوم باشند و با دشمن مقابله کنند و مقاوم و خود نگه‌دار باشند. برای به وجود آوردن شخصیتی مستقل و مقاوم لازم است در منزل، والدین و در مدرسه، مربیان برنامه داشته باشند. 
  در فرصت‌های مختلف، در لحظه‌های زندگی در فرصت‌های پیش‌بینی‌شده مدرسه، در اردو و برنامه‌ها و فوق‌برنامه‌ها فضایی فراهم بیاوریم که قدرت شخصیت مستقل و مقاوم را به نمایش بگذاریم و بچه‌ها حس کنند؛ کسی قوی و برنده است و کسی محبوب و شجاع است که در مقابل دوست‌داشتنی‌های خود بایستد و با سختی و تلاش با مشکلات مقابله کند و در موقعیت‌های گوناگون زندگی و اردوهای مدرسه، گرسنگی، تشنگی، خستگی و تلاش و سختی را تجربه نماید. علی‌رغم میل خود بر همۀ این‌ها غلبه کند و بداند که آسانی و آسایش با سختی درهم‌پیچیده شده است:
«فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا»؛ [7]
در پس هر سختی راحتی و آسانی و آسایش نهفته است.
در خانه باید پدر مدیریت و اقتدار داشته باشد و ازنظر اسلامی قوام دهندۀ خانواده است. مادر این اقتدار پدر را نشکند و به آن احترام بگذارد. همچنین پدر، احترام مادر را حفظ کند و در انظار بچه‌ها او را گرامی بدارد. مادر حرمت پدر را نگه‌دارد و پدر، احترام مادر را. این نشان‌دهندۀ انسجام خانواده است. در این خانواده، فرزندان مؤدب تربیت می‌شوند. در خانواده هرگاه سَرِ بزنگاه که گره‌هایی در زندگی ایجاد می‌شود و فرزندان خواسته‌های نا به‌جایی را عنوان می‌کنند، مادر باید به آن‌ها توصیه کند که حرف پدر را گوش دهید و با احترام از او یاد کند و بالعکس پدر به بچه‌ها توصیه کند که دل مادرتان را نشکنید و او را گرامی بدارید. مادر نباید جای پدر را بگیرد و نقش او را در خانواده بازی کند و پدر نباید همه کارها را به دوش مادر بیندازد؛ هرکدام باید در جایگاه خود عمل کنند.
لذا در «مدرسۀ توحید» تکیه فراوانی بر این نکته هست که در جلسات هم پدر حضور یابد و هم مادر؛ برخلاف این تصور عامیانه که پدر مسئول پول درآوردن است و مادر مسئول نگه‌داری و تربیت بچه!
پدر، مدیریت خانواده را به عهده بگیرد و پدری کند و بااقتدار فرمان دهد و مادر، نقش عاطفی و مهرورزی را ایفا نماید و در تعاملات و گفت‌وگوهای روزانه و مسائل گوناگون حرمت یکدیگر را حفظ کنند تا محصولشان ـ فرزندان ـ خود تربیت شوند. توصیه پدر این باشد که برو دست مادرت را ببوس و توصیه مادر این باشد که پیشانی پدر را ببوس. در چنین خانواده‌ای که نظم و انضباط، احترام و ادب، اطاعت و فرمان‌برداری، وجود دارد روحیه سازش و همکاری و سازگاری و احترام در آن پی‌ریزی می‌شود و شخصیتی مستقل و مقاوم پدید می‌آورد و در قوام خانواده، پدر و مادر بهترین نقش را دارا می‌شوند؛ بنابر این توصیه پیامبر اعظم(ص):
«خَیرُکم خَیرُکم لِأهله، وَ أنا خَیْرَکم لِأهلِی»؛ [8]
بهترین شما کسی است که برای خانواده خود بهترین باشد و من برای خانواده خودم بهترینم.

پی‌نوشت‌ها:
[1] . (کونوا دُعاةً لِلنّاسِ بِغَیرِ ألسِنَتِکُم، کافی، ج 2، ص 77).
    [2] . سورۀ حجرات، آیه 13.

    [3] . اعلی، آیه 14.

    [4] . شمس، آیه 9.

    [5] . سورۀ انسان، آیۀ 8.

    [6] . سورۀ بقره، آیۀ 2.

    [7] . سورۀ انشراح، آیۀ 5.
 
    [8] . مکارم الاخلاق، ص 216.