شیوه¬های آموزش اخلاق
ناصر باهنر
تدوین مطالب کتابهای درسی دینی به‌گونه‌ای باشد که فراگیر، ملزم به استفاده از تجربیات پیشین خود و تجزیه‌وتحلیل مطالب شود
به‌منظور انتقال نظریات کاربردی برای فراهم‌سازی زمینه‌های تعالی فعالیتهای فرهنگی و تربیتی، ضمن بررسی و معرفی کتابهای مناسب، خلاصه‌ای از کتابهای معرفی‌شده تقدیم گردیده است. در اینجا کتاب «آموزش مفاهیم دینی»، نگارش ناصر باهنر، معرفی و بخش‌هایی از آن ارائه میشود.
امید است همکاران بهره‌برداری نمایند و نسبت به کاربست‌های موضوع در سطح مدارس اقدام و زمینۀ مطالعات عمیق‌تر بیش‌ازپیش دانشآموزان را فراهم نمایند.
... ادامه از شماره قبل
ب) شیوههای فعال، در تدوین کتابهای درسی دینی
شیوههای فعال، منحصر به ارائۀ شفاهی و عملی آن‌ها نیست، بلکه باید در تدوین متن‌ها و تهیه پرسشهای کتاب درسی نیز به آن‌ها توجه کرد. شیوۀ تدوین غیرفعال بر بیان حقایق، نتایج و تعاریف متکی است و طرح پرسشها نیز با پاسخهای شخصی و بلافاصله همراه است که به‌این‌ترتیب، فعالیت یادگیرنده در حفظ مطالب داده‌شده محدود میگردد و آموزش مبتنی بر آن، به حافظه پروری منجر میشود، حال‌آنکه شیوۀ تدوین فعال بر درگیری یادگیرنده با محتوای ارائه‌شده و افزایش فعالیت او متکی است و ازاین‌رو، تلاش بر این اسـت که از تجربیات قبلی دانشآموز، حداکثر استفاده صورت گیرد و تجربیات جدیدی به آن افزوده شود؛ بنابراین باید تدوین مطالب به‌گونه‌ای باشد که فراگیر، ملزم به استفاده از تجربیات پیشین خود و تجزیه‌وتحلیل مطالب شود.
پژوهش انجام‌شده درزمینۀ استفاده از روش فعال در کتابهای دینی دورۀ ابتدایی در سال 1369 نشان میدهد که در محتوا و پرسشهای هیچیک از کتب، از روش فعال به‌صورت مطلوب و مناسب استفاده‌نشده است.
یک: در تدوین متن
استفاده از روش تدوین فعال، میتواند در قالبهای گوناگونی صورت پذیرد که در این میان در دبستان، آغاز کردن بحث با یکی از تجربیات کودکان، همواره باید مدنظر قرار گیرد، قالبهایی چون محاوره و گفت‌وگوی دو کودک یا کودکی با بزرگ‌ترهای خود، نقل مطلب از زبان خود فراگیر، یا سؤال او از خودش با استفاده از ضمیرهای متکلم وحده، مخاطب قرار دادن خود دانشآموز و تجربیات او، ضمن سؤالاتی در متن، استفاده از سؤالات بیپاسخ تا دانشآموز، خود به آن‌ها پاسخ گوید، بهرهگیری از عنوان‌های جذاب و محرک، به‌کارگیری یک یا چند تصویر گویا در یک متن و ارجاع کودک به آن‌ها، به پایان بردن داستانها به‌گونه‌ای که کودک را وادار به تفکر نماید تا نحوۀ عملکرد قهرمان داستان را مورد تجزیه‌وتحلیل ذهنی قرار دهد و به دنبال پاسخی برای ابهام و سؤال به وجود آمده باشد و گنجاندن کارهای عملی در متن، مانند انجام فعالیتی پیرامون موضوع موردبحث با تبادل‌نظر با معلم و همکلاسان و مبتنی ساختن بقیۀ مباحث بر انجام آن‌ها و موارد دیگری از این قبیل.
دو: در تدوین پرسشها و تمرینهای پس از درس
چگونگی ارزشیابی نیز باید متناسب با روش فعال در آموزش مفاهیم باشد. اصولاً باید توجه داشت که اولاً؛ پرسشها و تمرینها به معنای آزمودن دانشآموز و نمره دادن به او نیست، بلکه نوعی فعالیت آموزشی است که به فرآیند تدریس و آموزش کمک میکند. دوماً؛ نحوۀ تهیه و تدوین آن‌ها در حقیقت جهت دادن به آموزش و فعالیتهای دانشآموزان به یکی از دو شیوۀ فعال و غیرفعال است.
به‌منظور استفاده از روش فعال در این زمینه نیز میتوان روشهای متعددی را به کار گرفت که با توجه به اهداف آموزش دینی کودکان به‌طور عمده با فعالیتهای عملی ارتباط دارند. به‌عنوان نمونه میتوان از این روشها نام برد: پاسخگویی به سؤالات بیپاسخ و ارائۀ راهحل برای مشکلات مطروحه در آن‌ها، مثل‌اینکه اگر تو بودی چه میکردی؟ طرح سؤالاتی که پاسخ آن‌ها در متن نیست و به‌طور غیرمستقیم به آن مرتبط است، کشیدن تصویری از تصورات ذهنی، اجرای نمایشنامه یا سرود یا خواندن متن به‌صورت دعا یا تهیۀ متنی به‌صورت دعا، نگارش مطلبی کوتاه دربارۀ موضوعی که مرتبط به بحث است، سؤال از تجربیات خود کودک دربارۀ موضوع درس، ارائۀ مثالها و نمونههای دیگری پیرامون موضوع درس، توضیح دربارۀ تصویرهای متن و کشف نکاتی از آن‌ها، ارائۀ مطلبی جدید که ریشه در موضوع بحث دارد و سؤال از کودکان که نظر شما دراین‌باره چیست؟ سؤال از نتیجۀ داستان مطروحه در متن، فعالیتهای ادبی پیرامون کلمهای محوری در درس که فراگیری آن ضروری است؛ مانند پیدا کردن هم‌معنی یا هم‌خانواده یا جملهسازی با آن یا ...، فعالیتهای عملی گوناگون در داخل و خارج مدرسه، به‌گونه‌ای که در جهت اهداف درس باشد؛ مانند پیدا کردن یک محل بر روی نقشه و ویژگیهای تاریخی یک ماجرا، بازگویی درس توسط دانشآموزان، انجام صحیح وظایف شرعی؛ مانند وضو و نماز، انجام کارهای فردی و دستهجمعی برای تجربۀ عملی یک موضوع اخلاقی و غیرازآن، مثل بازدید از مراکز و مؤسسههای گوناگون و گردش در محیط طبیعی اطراف و دیدار یا دعوت از افراد و تهیۀ گزارش از آن‌ها، تبادل‌نظر دانشآموزان دربارۀ موضوعی که به آن‌ها پیشنهاد میشود و نیز پرسش از برخی مفاهیم اصلی موردبحث در متن که به حیطۀ شناختی مربوط است و لازمۀ پاسخگویی به آن‌ها باید فهمیدن مطالب و تجزیه‌وتحلیل سادۀ آن‌ها باشد؛ اما متأسفانه اغلب پرسشهای کتاب و سؤالات امتحانی معلمان تنها متأثر از نوع اخیر است و در بسیاری موارد نیز ضوابط ابتدایی در طرح چنین سؤالهایی رعایت نمیشود.
استفاده از چنین روشهایی در طرح سؤالات، علاوه بر اینکه ارزشیابی دقیقی دربارۀ میزان درک دانشآموز از درس به عمل میآورد و میتوان نمرهای را برای آن‌ها در نظر گرفت، به پویایی و نشاط کلاس و نیز به رسوخ مفاهیم و احساسها در ذهن و قلب آنان از طریق تجربۀ عملی کمک میکند. مزیت مهم دیگر چنین روشهایی این است که معلم میتواند باورها و احساسهای ناقص و گاه غلط دانشآموز خود را کشف کند و به تصحیح و تعدیل آن‌ها بپردازد و آنان را برای ورود به سطوح بالاتر تفکر و آموزش، آماده سازد.
عدهای، محدودیتهای موجود در ارتباط با امکانات آموزشی، تعداد دانشآموزان، ساعات کار معلم و مهارتهای آن‌ها و نیز عدم زمینۀ ذهنی لازم برای معلمان و دانشآموزان را که ممکن است به سادهانگاری و کم محتوا شدن آموزش منجر شود، بهانه میکنند و از اجرای این روشهای فعال خودداری میورزند. بسیاری از این طرز تلقیها در اثر تصورات غلط ذهنی و عدم درک اهداف حقیقی آموزش دینی به وجود آمده است. اگر معلم معتقد شود که هدف حقیقی از تدریس مفاهیم دینی، تبدیل آن‌ها به ایمانی است که نتیجۀ آن باید در احساسها و کردارهای کودکان متجلی شود و اگر باور داشته باشد که این امر جز از راه تجربۀ عملی توسط کودکان میسر نیست، در همین شرایط محدود چنین روشهایی را به کار میگیرد و درعین‌حال با دقت و پیگیری در ارزشیابی فعال، اجازه نمیدهد که کار به سادهانگاری دانشآموزان و کم محتوا شدن آموزش بینجامد.
ج) چند نمونه
حال به چند نمونه از روشهای فعال، در تهیۀ متون درسی دینی و تمرینها و پرسشهای آن‌ها که سعی شده است بسیاری از موارد مذکور در ویژگیهای روش فعال در آن‌ها به کار گرفته شوند، اشاره میشود. شایان‌ذکر است که این نمونههای ساده بیشتر متناسب با سنین خردسالان و کودکان تا پایان سال سوم دبستان است که با حفظ اصول میتوان آن‌ها را در سطحی بالاتر برای کلاسهای بعد نیز به کار گرفت. استفاده از چنین شیوههایی در کتابهای درسی و متون آموزشی دینی میتواند تأثیر مستقیمی در استفاده از روشهای شفاهی فعال بگذارد.
نمونۀ اول
استفاده از روش تدوین فعال برای توجه دادن کودکان به احترام به حقوق دیگران:
«من اجازۀ انجام هر کاری را ندارم» (همراه با تصاویر مربوطه)
«باید فکر دیگران هم بود.»
سعید این‌طور تعریف میکند:
جمعه بود، خورشید میدرخشید. من بیرون خانه بودم و میخواستم فوتبال بازی کنم، اما دوستم «حمید» نیامده بود. به فکرم رسید که «تنها بازی کنم و از در خانهمان هم به‌عنوان دروازۀ فوتبال استفاده کنم.» ترق! اولین شوت صاف وسط دروازه خورد. دقیقاً به وسط در آهنی خانه خورد. چه صدایی داد! دوباره شوت میکنم. بار دیگر هم صاف زدم توی دروازه و بازهم درِ خانه صدا داد ... خیلی خوب بود! حتی اگر حمید هم نیاید من میتوانم این کار را ساعتها انجام بدهم و شادباشم. ناگهان به یاد «گلی» خانم که در طبقۀ بالای خانهمان زندگی میکرد، افتادم.
پیرزن خوبی است؛ اما مدتی است که مریض شده است. بله، من دیگر این کار را انجام ندادم؛ چون آدم باید به فکر دیگران هم باشد و نباید کاری کند که باعث اذیت آن‌ها شود. سرم را که بالا گرفتم، او را دیدم که از پشت پنجره به من لبخند میزند.
گلی خانم این‌طور تعریف میکند:
جمعه بود، خورشید میدرخشید. من در رختخوابم دراز کشیده بودم. پیش خودم فکر کردم: «امروز چه روز خوبی است، میتوانم خوب استراحت کنم. آه! خیلی خوب است. ناگهان صدای وحشتناکی به گوشم رسید. شرق! درِ آهنی به‌شدت صدا داد. من ترسیده بودم. چند لحظه بعد دوباره شرق! بلند شدم سعید را دیدم. او پسر همسایه ماست؛ اما پسر خوبی است! داشتم به او فکر میکردم که سعید توپش را بغل کرد و به‌طرف خانه رفت. خوشحال شدم. همان موقع سرش را بالا گرفت. من هم برای تشکر به او لبخند زدم. من دوست دارم کار خوب انجام دهم.
من دوست دارم تفریح کنم و شادباشم.
ولی به این فکر میافتم که اجازه ندارم هر کاری را دوست داشتم، انجام دهم. به فکر دیگران هم بود. پیامبرم میگوید: «آنچه را که دوست دارید دیگران برای شما انجام دهند، شما هم همان را برای آن‌ها انجام دهید.»
§ تمرین:
اغلب اوقات که میخواهید تفریح و شادی کنید، به‌سادگی نمیتوانید این کار را انجام دهید؛ زیرا باید به فکر دیگران هم باشید. توضیح دهید.
دیگران هم باید به فکر شما باشند، دراین‌باره فکر کنید.
باید به فکر دیگران هم بود. چرا؟ چند پاسخ پیدا کنید.
آیا میتوانید ماجرای سعید و گلی خانم را به‌صورت نمایش بازی کنید و نقاشی آن را بکشید.
نمونۀ دوم: هدیه
علی دوست دارد توپی داشته باشد.
علی پول لازم دارد، از کجا باید به دست آورد؟
علی فکری به نظرش میرسد، صفحۀ کاغذی میآورد و شروع به نوشتن صورتحسابی میکند.
30 تومان = برای کمک به مادر در خرید میوه (با خط کودکانه همراه با تصویر یک کتاب)
10 تومان = برای خشک‌کردن ظرفها
10 تومان = برای مرتب کردن اتاق
50 تومان = جمع
سپس آن را روی میز آشپزخانه میگذارد. او به این فکر میکند که: «مادر آن را خواهد دید و فردا صبح به من پول خواهد داد.»
عجیب است! صبح روز بعد یک اسکناس 50 تومانی کنار کیف علی گذاشته‌شده بود و در کنار آن‌هم یک نامه.
علی نامه را باز میکند. صورتحسابی با خط کاملاً درشت نوشته‌شده بود.
مجانی = 9 ماه حمل در شکم (با خط بزرگ‌ترها، همراه با تصویر اسکناس 50 تومانی)
مجانی = 9 سال خوردن و آشامیدن
مجانی = 9 سال خریدن پوشاک و لوازم دیگر
مجانی = 60 شب در حال بیماری تو، بیدار ماندن
صفر = جمع
علی خجالت کشید و سرخ شد. او پول را همان‌جا گذاشت و بیرون رفت.
من چیزهای زیادی دارم. آن‌ها مال من هستند (همراه با تصاویر و اسباب‌بازی‌های من، آن‌ها را از کجا به دست آوردهام، برای اینکه آن‌ها مال من باشند، چه کردهام؟ مختلف.) تقریباً همۀ این‌ها به من داده‌شده است. من در عوض چه چیزی دادهام؟
تقریباً همه این‌ها به من هدیه شده است.
کاملاً مجانی.
چرا مادر به من این‌همه چیز میدهد.
چرا پدر برای من کار میکند؟
§ تمرین:
سعی کنید اسم چیزهایی را که مال شماست، بنویسید. چه کسی آن‌ها را به شما داده است؟
کتاب را حسن به من داده است. (با خط کودکانه)
.................................................................
.................................................................
چرا دیگران به تو چیزهایی دادهاند؟
چون آن‌ها مرا دوست دارند (با خط کودکانه).
کامل کن ..................................................................
.....................................................................................
.....................................................................................
خیلیها من را دوست دارند.
چقدر خوب است!
خیلیها مرا دوست دارند. مادرم مرا دوست دارد و پدر هم همینطور. (همراه با تصویر محبت پدر و مادر به کودک خود)
من که میآیم، مادربزرگ همیشه خوشحال میشود. پدربزرگ به من یک هدیه داده است.
من در مدرسه دوستانی دارم. ما دوستانی هم در محل داریم (همراه با تصاویر دوستیهای کودکانه.)
فکر میکنم مرغ و خروسهایمان هم مرا دوست دارند، چون وقتی میآیم سروصدا میکنند.
چقدر بد بود اگر کسی من را دوست نمیداشت!
آیا آن‌وقت اصلاً میتوانستم خوشحال باشم؟
آیا آن‌وقت اصلاً میتوانستم زندگی کنم؟
§ تمرین:
چند تن از کسانی را که با آن‌ها دوست بودهای، نام ببر.
چه میشد اگر کسی وجود نداشت که تو را دوست داشته باشد؟
از دوستی با چه کسانی خوشحال میشوی، مثال بزن و در این دوستیها چه‌کاری تو را خوشحال میکند؟ نقاشی کن.
جمله بنویسید: ما خوشحال میشویم، اگر ................................ (چه‌کار کنم؟)
حالا که دوستی این‌قدر خوب است، باید سعی کنم دوستان بیشتری داشته باشم.
ولی نباید با هر کس دوست شوم.
پس با چه کسی باید دوست شد؟
حالا که این پدر و مادر خوب را دارم، چه‌کار کنم که آن‌ها همیشه من را دوست داشته باشند؟
دوستان خوبی هم در مدرسه و اطراف خانهمان دارم.
چه‌کار کنم که آن‌ها همیشه با من دوست بمانند؟
امام اول ما، حضرت علی(ع) میفرماید:
«ضعیفتر از همه کسی است که نتواند دوستی برای خود پیدا کند، ولی از او ضعیفتر کسی است که دوستان خوب خود را از دست بدهد.»
§ تمرین:
از دوستی با چه کسانی خوشحال نمیشوی؟
این جمله را کامل کن: با کسی باید دوست شد که ...................... (میتوانی از پدر و مادر یا معلمت کمک بگیری.)
چگونه میتوانی پدر و مادرت را خوشحال کنی؟ نقاشی کن.
برای اینکه دوستت همیشه با تو دوست بماند، چه‌کاری میخواهی بکنی؟ مثال بزن. آیا میتوانی آن را نمایش دهی؟
بهترین دوست من!
خدای بزرگ من! من هر چه که دارم، از توست.
هر چه که دارم به من میگوید: خدا! تو چقدر خوب و چقدر بزرگی!
هر چیز خوبی که دارم، تو به من میدهی. هر دوستی را تو به من هدیه میکنی.
تو، خدای بزرگ من! به من زندگی میدهی، پدر و مادرم را نیز تو به من دادهای.
تو به من آگاهی، نام مرا میدانی و به من پاسخ میدهی.
تو خوبی. تو مرا دوست داری. خدای خوبم! من هم تو را دوست دارم.
تو بهترین دوست من هستی.
§ تمرین:
آیا میتوانی از این جملهها، دعا بسازی؟
خدایا! همه چیز من از توست، زندگیام و ...
ما میتوانیم از خدا به خاطر خیلی از چیزهای زیبایی که در جهان وجود دارد، تشکر کنیم. او این چیزها را به ما داده است.
سعی کنید باهم یک دعای شکرگزاری بسازید.
3- ارزیابی ارزشهای اخلاقی
ارزشها ریشههای شناختی و عاطفی دارند. ارزشها مفاهیمی انتزاعی نبوده، با احساسهای شخصی پیوندی ناگسستنی دارند. آن‌ها اجزای تشکیل‌دهندۀ رفتار شخصی نیز هستند؛ زیرا یک ارزش القا شده در هنگام ضرورت، به‌صورت یک کنش رفتاری بروز پیدا میکند. ازاین‌رو، ارزشها شامل مفاهیم، نگرشها و علایق هم در حیطۀ شناختی و هم در حیطۀ عاطفی میشوند. ازآنجاکه حیطۀ دوم امری ذهنی بوده و دارای پیچیدگیهایی است، اعتبار ارزشیابی با مشکلاتی مواجه میشود، علاوه بر اینکه تظاهر دانشآموزان به ارزشها این عمل را مشکلتر میسازد.
برای ارزیابی صحیحتر ارزشها، روشهای زیر توصیه‌شده است:
آزمونهای کتبی؛
این آزمونها برای ارزیابی ویژگیهای شناختی و برخی از ویژگیهای عاطفی است، سطح آگاهی و دانش را نسبت به ارزشی که مورد ارزیابی قرار میگیرد، با استفاده از سؤالات چندگزینه‌ای، درست، نادرست، بله، خیر و غیره میتوان ارزشیابی کرد. برخی از این روشها عبارت‌اند از: رتبهبندی برای ارزیابی رشد ارزشها توسط اولیا، مربیان و خود دانشآموزان، پرسشنامههایی که به‌وسیله والدین، معلمان، دانشآموزان و دیگران تکمیل میشود، مشاهدات منظم و مستقیم دانشآموزان به‌گونه‌ای که متوجه این ارزیابی نشوند و نیز مصاحبه با آن‌ها.
جدال اخلاقی و تجزیه‌وتحلیل موقعیتها؛
با پیش آمدن جدالهای اخلاقی یا پیش آوردن تصنعی آن‌ها موقعیتهایی فراهم میشود که میتوان از خلال آن‌ها و تجزیه‌وتحلیل دانشآموز به ارزیابی ارزشها پرداخت.
3. راهبردهای تصویری؛ مانند «داستاننویسی بر اساس تصاویر ارائه‌شده»، تکمیل جملاتی که در آن‌ها ارزشیابی مطرح‌شده، تکمیل داستانهای ناتمام و غیره که به‌این‌ترتیب، پاسخ‌دهنده؛ افکار، احساسها و اعتقادهای خود را بروز خواهد داد.
4. ابزار عقاید خلاق؛ در این شیوه موضوعات اخلاقی خاصی که نمایانگر ارزشها است، ارائه میشود و از دانشآموز خواسته میشود دربارۀ آن‌ها نقاشی کند یا داستان کوتاه، نمایشنامه و شعر بنویسد. از خلال این شیوهها، نمونههایی از خصوصیات فردی نیز بازتاب پیدا میکند.
5. وقایع بحرانی یا راهبرد «یک‌بار در زندگی»؛ در این روش از دانشآموزان خواسته میشود ارزش‌هایی را که تجربه کردهاند، نقل کرده یا بنویسند، همچنین با ارائۀ گزارشهایی از مجلهها و روزنامهها که حاوی ارزشهاست، از دانشآموزان خواسته میشود تا به سؤالهایی درزمینۀ آن‌ها پاسخ دهند.
6. تحت نظر قرار دادن دانشآموزان؛ معلمان میتوانند ضمن شرکت دادن دانشآموزان در فعالیتهای مـدرسه و برنامههای دستهجمعی، آن‌ها را تحت نظر قرار دهند. این مشارکت موقعیتهای بسیاری را برای مشاهده، رشد و انعکاس ویژگیهای عاطفی فراهم میکند؛ مانند تعاون، پاکیزگی، انضباط، پشتکار، همکاری و همدردی با دیگران و ...
وظیفۀ متخصصان و معلمان این است که معیارهایی برای هر ارزش که فهرستی از رفتارهای مطلوب دانشآموز است، تهیه کند و به تجزیه‌وتحلیل موارد فوق بپردازد و رشد ارزشها در قالب نمودارهایی برای هر فرد و برای کل کلاس نمایش دهد. برای اندازهگیری این پیشرفت باید به سؤالات زیر توجه کرد:
آیا دانشآموز قادر است در اعمال روزانۀ خود رفتار مطلوب و پسندیدهای داشته باشد؟
هرچند وقت و به چه میزان رفتاری پسندیده از وی سر میزند؟
آیا رفتارهای خوب وی درونی است یا بیرونی؟
آیا برای مقاصد خودخواهانه است؟
هدف اصلی در رفتارهای او چیست؟
در اینجا با یک مثال دربارۀ نشانههای رفتاری مربوط به ارزش مطرح میشود.
مثال: احترام به دیگران به‌عنوان یک ارزش که برخی شاخصهای رفتاری آن عبارت‌اند از:
سلام کردن به معلمان در مدرسه و بیرون مدرسه؛
سلام کردن به والدین و گوش کردن به صحبتهای آن‌ها و بزرگ‌ترها؛
سلام کردن به همکلاسان؛
توصیه به دوستان برای سلام کردن به بزرگ‌ترها و معلمان؛
برخاستن به هنگام ورود معلم به کلاس؛
پیش‌قدم شدن در سلام کردن به تازه‌واردان؛
سلام کردن و احترام گذاشتن به میهمانها؛
پاسخ به سلام دیگران؛
تشخیص شخصیتها و رفتارهای قابل‌احترام در داستانها و فیلمها.
طبیعی است که استفاده از چنین شیوههایی با مشکلات متعددی روبه‌روست که باید به‌تدریج بر آن‌ها فائق آمـد و با ارزشـیابی و تحـلیل دقیق و صحیح ارزشهای اخلاقی دانشآموزان، آموزشهای اخلاقی را با توجه و دقت بیشتری ارائه کرد. توجه داشته باشیم که بدون ارزشیابی درست، برنامههای آموزشی نیز به مقصود نخواهند رسید.
4- چند موضوع اخلاقی مناسب برای آموزش به کودکان
رعایت نظافت و انضباط عمومی: از طریق رفتار شخصی معلم، برنامههای عملی در مدرسه و مراقبت جدی بر آن، تشویق و تنبیه و تذکر به آنان در مورد عواقب عدم رعایت نظافت و انضباط؛
عادت به سلام و داشتن ادب و احترام در برخورد: با تمرین عملی، برخورد مشابه با آنان و به خاطر آوردن احساسی که از بیاعتنایی دیگران نسبت به خود احساس میکنند؛
آشنا شدن با همکاری: از طریق تمرین کارهای دستهجمعی مانند بازیهای گروهی تشکیل گروههای درسی، همکاری در تهیه روزنامههای دیواری و مانند آن و نیز توجه دادن آن‌ها به وظیفۀ همکاری با اعضای خانواده؛
خدمت به مردم: به‌خصوص نیازمندان در حدود امکان دانشآموزان، بیدار کردن احساس نوع‌دوستی و تعمیم محبت به‌صورت خدمت عملی، یادآوری خدمتهای زیبای دیگران به خود آنان و احساسی که با دریافت این خدمتها دست میدهد. آشنایی با مؤسسههای خیریه و مراکز خدماتی از طریق بازدید آن‌ها یا دعوت از برخی متصدیان آن‌ها، مانند کمیتۀ بهزیستی، درمانگاهها و بیمارستانها، آتشنشانی، پلیس، شهرداری و ...؛
برای جلب حمایت آنان از حیوانات: برانگیختن احساس و عاطفه آنان با یادآوری رنج تشنگی و گرسنگی که گاهی خود داشتهاند، ناراحتی که براثر زخمخوردگی از اذیت دیگران دیدهاند و تذکر این نکته که همۀ جانداران در برابر ناگواریها چنین احساسهایی دارند؛
میانهروی در خرج پول: راهنمایی در نحوۀ ذخیرۀ پول و استفادۀ از آن، بیان تجربههای کسانی که پول خود را بیهوده تلف میکنند و مقایسۀ آن باکسانی که از همین پولها استفاده و ذخیرۀ درستی کردهاند؛
وقتشناسی: از راه تعیین وقت در ورود به مدرسه و کلاس و انجام دادن هر کار در وقت خود و نیز از راه نشان دادن اثر بیانضباطی در بینظمی کلاس و ذکر مثالهایی از قبیل اثر ناگوار تخلف دوستی که با دوست خود قرار میگذارد؛
پرهیز از دروغ‌گویی: نتیجۀ یک پژوهش نشان میدهد که؛ «بیشترین مشکل اخلاقی که معلمان ابتدایی به هنگام تدریس، در قبال بیتوجهی شاگردان یا در رفتار دانشآموزان، با آن مواجه بودهاند؛ دروغ‌گویی بوده است که نشانگر شایع بودن آن میان کودکان و در محیط تحصیلی است. از سویی دیگر این تحقیق نشان میدهد که اکثر کودکان به‌خصوص در سالهای پایینتر درک صحیحی از دروغ ندارند.»
و شاید این عدم درک صحیح درزمینۀ دیگر مفاهیم اخلاقی نیز وجود داشته باشد؛ ازاین‌رو، یکی از وظایف معلم این است که در قالب مثال و بیان تجربههای عملی تلقی درستی از آن‌ها را در ذهن کودکان به وجود آورد.
درزمینۀ دروغ‌گویی، ترسیم زیانهایی که خود دانشآموزان از دروغ دیگران میبرند، مثل‌اینکه کسی به‌اشتباه آدرسی به آن‌ها بدهد، فروشندهای که نوع و قیمت جنس را درست نگوید. خبر ناگواری را که واقعیت ندارد به او بدهند و ... و دقت در اینکه محیط ازهرجهت محیط راست‌گویی باشد، مؤثر خواهد بود.
احترام به معلم: این موضع را که یکی از مهمترین موضوعات اخلاقی است، میتوان با همان نمونه شیوهای که دربارۀ پدر و مادر مطرح شد، آموزش داد. همچنین باید به مناسبتهایی مانند روز معلم برنامههایی ترتیب داده شود تا کودکان به‌وسیلۀ هدایا و برنامههای هنری از معلمان خود تقدیر و تشکر کنند.
از دیگر موضوعات اخلاقی مناسب کودکان، میتوان به ادبآموزی، فروتنی، خُلق خوش، احترام به بزرگ‌ترها و مهربانی با کوچک‌ترها، آداب غذا خوردن و پوشیدن لباس، آداب عبور از خیابان و توجه به مقررات راهنمایی، ارزش کار و کوشش، دوری از استهزا و بدزبانی و بدگویی و حسد و خشم و قهر، اهمیت علمآموزی و ... اشاره کرد.
متخصصان آموزش‌وپرورش اخلاقی در سمیناری که به این منظور تشکیل گردیده بود، پیشنهاد کردند تا بر روی برخی موضوعات در این آموزش تأکید ویژه شود، این موضوعات عبارت‌اند از: «وفاداری یا میهن‌پرستی، همکاری، عمل و شکیبایی، انسانیت، امانت، کمال، خلاقیت، نوآوری، پاکیزگی، نظم، مسئولیت، انضباط، احترام و عشق به کار.»
موضوعاتی که به‌اختصار از آن‌ها نام‌برده شد و برخی نکاتی که دربارۀ شیوۀ تدریس آن مطرح گردید، اگر با ویژگیها و ضوابط روشهای فعال تطبیق داده شوند و از داستانهای مناسب دینی و افسانهها و نیز گفتارهای بزرگان دین و کارهای هنری در آموزش آن‌ها بهرهگیری شود، قابلیت آموزش را مییابند. در این رابطه نباید نقش ویژۀ الگویی معلم را از خاطر ببریم.
الف) آموزش ارزشهای اخلاقی در محتوای علوم
همانگونه که پیش‌ازاین اشاره شد، آموزش اخلاقی را نباید محدود به ساعت‌های درسی خاصی بدانیم، بلکه باید آن را در همۀ ساعتها و موقعیتها در مدرسه و نیز خارج آن تعمیم بخشید. یکی از اموری که شایسته است در برنامههای درسی مدرسه و نیز آموزش معلمان به آن توجه شود این است که در ضمن محتوای دروس دیگر مثل علوم، اقداماتی نیز در جهت آموزش و پرورش اخلاقی دانشآموزان صورت گیرد.
این مسئله علاوه بر آنکه سبب میشود از جذابیتهای سایر مباحث در آموزشهای اخلاقی استفاده شود، مایۀ آن میگردد تا دانشآموزان به نقش و اهمیت ارزشهای اخلاقی در ابعاد گوناگون و وظایف خود مطابق با نیازهای روز زندگی پی ببرند و این ارزشها در آنان تقویت و رسوخ پیدا کند.
در سمینار بینالمللی که در سال 1991. م به این منظور در مالزی تشکیل شده بود، کارشناسان سراسر دنیا تجربه‌ها و توصیههای عملی خود را در این زمینه مطرح ساختند و آنان جملگی بر این عقیده بودند که با توجه به بافت غیرمذهبی و جوِ علمزدگی موجود در اکثر کشورهای دنیا، تدریس غیرمستقیم ارزشهای اخلاقی از طریق علوم و فناوری موقعیت بسیاری را خواهد داشت و با توجه به گسترش علوم و پیشرفت آن‌ها و نیاز به تطبیق و هماهنگی ارزشهای اخلاقی با مسائل روز، باید آموزشهای اخلاقی را به این سمت سوق داد.
حال با توجه به ویژگیهای جامعۀ اسلامی ایران، میتوان ادعا کرد که چنین نگرشی میتواند در شکلگیری این ارزشها و تقویت آن‌ها در فراگیران کشور ما نیز نقش مهمی داشته باشد، ازاین‌رو، باید متصدیان آموزش‌وپرورش توجه خاص خود را به این مسئله معطوف نمایند و برنامههایی را در این زمینه تدارک ببینند.
ب) چند نمونه
در ادامه برخی نمونههای پیشنهادی تدریس برای شکلگیری و ایجاد ارزشهای اخلاقی در محتوای علوم که در آن سمینار، مورد تأیید قرارگرفته است، عیناً ارائه میشود تا شیوۀ موردبحث، وضوح بیشتری پیدا کند و البته خلاقیت و نوآوری معلم در تعیین فعالیتها و مطالب درسی از اهمیت بالایی برخوردار است.
درس کلاسی نمونه
سطح: ابتدایی
محتوا: فواید گیاهان
پیام ارزشی: گیاهان برای کلیۀ موجودات زنده مهم هستند. آن‌ها گنجینههای سبزی هستند که باید محافظت شده و به نحو مطلوبی برای منافع بشر به کار گرفته شوند. ما مسئولیت نگهداری آن‌ها را بر عهده‌داریم.
اهداف / نتایج یادگیری:
دانشآموزان باید قادر به انجام موارد زیر باشند:
شرح اهمیت گیاهان؛
تشخیص فرآورده‌هایی که از قسمتهای مختلف گیاه به‌دست‌آمده؛
نمایش اثرات استفاده و سوءاستفاده از درختان، توسط انسان؛
توجه و مراقبت از گیاهان.
موارد آموزشی: تصویر یک گیاه، تصاویر نمایش انهدام جنگلها، مطالب نمایشی، شعر.
روش اجرا:
مفاهیم
استراتژیهای
تدریس - یادگیری
ارزشیابی
1- اهمیت گیاهان
2- فرآوردههای به‌دست‌آمده از اندامهای گیاه
3- استفاده از گیاهان در ممانعت از فرسایش خاک
4- توجه به مراقبت از گیاهان
بحث گروهی
محور بحث: متکی بودن به گیاهان
شناسایی فرآوردههای اندامهای مختلف گیاه همان‌طور که در تصویر نشان داده‌شده است.
تجزیه‌وتحلیل تصویر
آزمایش در مورد فرسایش خاک
بحث / نظرات مختلف در مورد نحوۀ کمک به مراقبت از گیاهان / قدرشناسی درسی
شعر - «گیاه کوچک»
ارزیابی نظرات / طرز تلقی قبلی کودکان دربارۀ استفاده از گیاه
ارزیابی موقعیت: اگر شما با چنین صحنهای برخورد کردید، چه خواهید کرد؟
الف) بیتفاوت بگذرید
ب) به والدین / بزرگ‌تر خود بگویید
ج) به افراد مسئول گزارش کنید
نوشتن طرح عملیاتی / گزارش عملیاتی که خود در آن شرکت داشتید.
توجه:
این درس به‌منظور آشنا کردن دانشآموزان با یک واحد که موضوع آن گیاهان - اندامها و وظایف آن‌ها هست، طرح‌شده است.
دروس بعدی ممکن است بر فرآوردههای ویژۀ گیاهی که از اندامهای مختلف گیاه به دست میآیند، تمرکز داشته باشد.
در تحلیل تصویر، به این نکته توجه میشود که افراد، مشغول چه‌کاری هستند. آیا آنان افراد خوبی هستند یا بد؟ تحلیل تصویر میتواند تا مرحلۀ تجسم موقعیتی که مغایر با تصویر ارائه‌شده است، ادامه یابد.
گیاه کوچک
در قلب یک بذر، گیاه کوچک در دانهای در عمق مدفون است و سریعاً به خواب‌رفته است. «نور خورشید به او گفت: و آهسته سوی روشنایی بخرام.» صدای قطرات بلورین باران گفت: برخیز. گیاه کوچک صدا را شنید و برخاست تا ببیند دنیای خارج چه اعجابانگیز میتواند باشد.
2- درس کلاسی نمونه با مشاهدۀ میدانی
سطح: ابتدایی
محتوا: انرژی
پیام ارزشی: زندگی ما متکی به انرژیهای مختلف است. برخی منابع انرژی محدودند؛ بنابراین، آن‌ها را باید به نحوی مناسب مورداستفاده قرار داد.
هدف‌ها / نتایج یادگیری
دانشآموزان باید قادر به انجام کارهای زیر باشند:
شناسایی منابع مختلف انرژی در محل مانند زغال‌سنگ، هیزم، آب، بنزین و غیره؛
آگاهی از محدود بودن انرژی؛
شرح در مورد اینکه چگونه در زندگی روزمرۀ ما انرژی معمولاً به هدر میرود؛
توضیح دربارۀ روشهای صرفهجویی در مصرف انرژی.
* - چه نوع انرژی برای به حرکت درآوردن یک ماشین لازم است؟
* - چه منبع انرژی برای پختن غذا مصرف میشود و از کجا تأمین میشود؟
مواد آموزشی:
برگههای شمارۀ 1 و 2
روش اجرا:
مرحلۀ 1:
* دانشآموزان اجمالاً با برگههای کاری شمارۀ 1 و 2 آشنا میشوند.
* دانشآموزان به گروههای 3 یا 4 نفری تقسیم میشوند.
مرحلۀ 2:
* دانشآموزان منابع انرژی مانند ایستگاه تخلیه بنزین / گازوئیل، مرکز پخش سیلندرهای گاز، انبارهای چوب و غیره را مشاهده میکنند.
* منابع انرژی و قیمتها را در برگه کاری شمارۀ 1 و نحوۀ به هدر رفتن آن‌ها و نظرات در مورد صرفهجویی انرژی را در برگه کاری شمارۀ 2 ثبت میکنند.
مرحلۀ 3:
* دانشآموزان یافتههای خود را گزارش داده و مقایسه میکنند.
* کلاس روشهای صرفهجویی در انرژی را پیشنهاد میکند.
* دانشآموزان برگههای کاری خود را ارائه میدهند.
ارزشیابی
* آگاهی از اینکه برگههای کاری به‌طور صحیح تکمیل‌شده‌اند یا نه.
* مشاهده، عملکرد دانشآموزان در بحثهای کلاسی و بررسی اطلاعات مندرج در برگههای کاری.
برگه کار شماره 1
منابع انرژی و قیمتها
منبع انرژی
قیمت
کاربرد انرژی
تحصیلی ................................ گروه .................................
برگه کار شماره 2
اتلاف انرژی و ذخیرهسازی آن
منبع انرژی
چگونه انرژی
به هدر میرود؟
چگونه میتوانیم در مصرف
انرژی صرفهجویی کنیم؟
تحصیلی ................................ گروه .................................
3- درس کلاسی نمونه
سطح: مدرسۀ ابتدایی
محتوا: آلودگی هوا
پیام ارزشی: آزادی و مسئولیت دو بعد از یک حقیقت‌اند. ما آزاد هستیم که زندگی را برای خودمان آسان و راحت سازیم ولی این آزادی به جهت اثراتی که بر سایرین میگذارد، محدود میشود.
اهداف / نتایج یادگیری
دانشآموزان باید قادر به انجام موارد زیر باشند:
آگاهی از اهمیت آزادی و مسئولیت؛
تشخیص اینکه مشکلات آلودگی هوا بر اثر عدم احساس مسئولیت اجتماعی از جانب برخی افراد ایجاد میشود؛
تشخیص اثرات آلودگی هوا بر موجودات زنده؛
ارائۀ روشهایی برای به حداقل رساندن مشکلات آلودگی هوا در شهرها؛
شرح طرق مختلف باری حل مشکلات مربوط به آلودگی هوا.
مواد آموزشی:
مطالب خواندنی و تصاویر
مواد آزمایشی (2 عدد ظرف، حشرات، پودر سولفور)
روش اجرا:
فعالیتهایی وجود دارند که با اولویتهای ویژه یادگیری هماهنگ بوده و برای گروه خاصی از فراگیران در نظر گرفته‌شده‌اند. ضـمن تأکید بر اولویتهای فراگیران، آنان باید در جریان شیوههای یادگیری دیگر نیز قرار گیرند و فعالیتهای زیر را به ترتیبی که در نمودار ارائه‌شده‌اند، انجام دهند:
مفاهیم
استراتژیهای تدریس - یادگیری
ارزشیابی
1- آزادی و مسئولیت مهم هستند.
2- هر فرد حق داشتن یک زندگی سالم را دارد.
3- آلودگی هوا مشکلی در شهرهای بزرگ
ایجاد یک موقعیت متضاد: از کودکان درخواست میشود تا با تشکیل یک صف از کلاس خارج‌شده و به زمین‌بازی بروند سپس به آن‌ها اجازه داده میشود تا به هر بازی که مایل‌اند بپردازند. هنگامی‌که آن‌ها گفت‌وگو دربارۀ نوع بازی را شروع میکنند، مورد سرزنش واقع میشوند (آزادی کلام از آنان سلب میشود.) زمانی که آن‌ها درصدد یافتن منطق برای این عمل برمی‌آیند، تنبیه دیگری برایشان در نظر گرفته میشود (آزادی شرح و بیان از آنان سلب میشود.) هنگامی‌که تصمیم به پراکنده شدن در زمین میگیرند، از حرکت آنان جلوگیری میشود. پس از تجـربه کردن این مـوقعیت متضاد، دانشآموزان به کلاس درس بازگردانده میشوند.
بحث در مورد تجربۀ فوق «اگر آزادی از ما سلب شود، چه میشود؟»
آیا ما در مورد آنچه میخواهیم انجام دهیم آزادیم؟
خواندن یک مقاله
بحث
تحلیلهای تصویری
آیا این اعـمال مـتقابل باعـث بروز مشـکلاتی میشود؟ چرا؟
ارزیابی نظرات اولیه دانشآموزان دربارۀ آزادی
مفاهیم
استراتژیهای تدریس - یادگیری
ارزشیابی
4- اثرات آلودگی هوا زیان‌بار است.
5- کاهش آلودگی در جامعه، یک مسئولیت همگانی است.
انجام آزمایش
چگونه آلودگی هوا بر موجودات زنده اثر میگذارد؟
کار گروهی
طرح انفرادی
فعالیتهای مستمر
مقالهنویسی
کار تحلیل محتوا
مشاهدات معلم دربارۀ رفتارهایی مانند همکاری و مسئولیت، ارزیابی محتوای ارزشی کارهای انجام‌شده.
