فرهنگ آموزش ژاپن‌ها
دکتر ابوالفضل بختیاری مشاور رئیس دانشگاه فرهنگیان
ژاپنی‌ها اعتقاددارند تجربه‌ها، تأثیر بلندمدت در رشد دارد؛ لذا برای پرورش افراد تجارب مهم هستند
در این نوشتار که نویسنده طی چندین سال به مطالعه و مشاهده سرزمین آفتاب تابان (ژاپن) پرداخته، درس‌هایی از فرهنگ آموزش و مدارس ژاپنی‌ها را به‌صورت خلاصه ارائه کرده است.
به ژاپن باید به‌مثابه آیینه نگاه کرد و نه یک راهکار [1] برای شناخت سرزمین خود، باید سرزمین دیگری را شناخت. [2]
اشاره
در دهه‌های اخیر دستاوردها و پیشرفت‌های شگرف ژاپن موجب حیرت و حسرت جهانیان شده است. به‌طوری‌که بسیاری از پژوهشگران راز موفقیت و توفیق ژاپنی‌ها را در فرهنگ آموزش‌وپرورش آن جست‌وجو می‌کنند. در این نوشتار که نویسنده (از کارشناسان پژوهشگاه آموزش‌وپرورش است) طی چندین سال به مطالعه و مشاهده سرزمین آفتاب تابان (ژاپن) پرداخته، درس‌هایی از فرهنگ آموزش و مدارس ژاپنی‌ها را به‌صورت خلاصه ارائه کرده، که تقدیم می‌شود:
مقدمه
پژوهش‌های انجام‌شده در خصوص فرهنگ آموزش و فرهنگ مدارس ژاپنی‌ها، اعجاب جهانیان را برانگیخته است. به‌طوری‌که در چندین آزمون بین‌المللی TIMSS(تیمز)، آموزش‌وپرورش ژاپن جزو کشورهای برتر جهان بوده است، همچنین مطالعات تطبیقی آموزش‌وپرورش نشان می‌دهد که آموزش‌وپرورش عمومی به‌ویژه دوره ابتدایی از کیفیت بسیار بالایی برخوردار است. [3] «اَزرا ووگل» (استاد دانشگاه هاروارد) که حدود 20 سال در آنجا به مطالعه مشغول بوده می‌نویسد: «من از موفقیت‌های ژاپن طی دو دهه اخیر شگفت‌زده شده بودم، از خودم می‌پرسیدم چرا ژاپن، بی‌آنکه منابع طبیعی داشته باشد تا این حد در حل مشکلاتی که برای جامعه آمریکا ناگشوده مانده موفق بوده است؟!»؛ اما به‌راستی راز موفقیت ژاپن در چیست و کدام ویژگی باعث شده تا بسیاری از آگاهان، قرن بیست و یکم را قرن ژاپن بدانند و آن را کشور شماره 1 بشناسند؟
نظام آموزشی ابتدایی در ژاپن
مدارس ابتدایی در ژاپن بسیار جالب و دیدنی هستند، ساختار و نظام آموزش ابتدایی ژاپن به پرورش شخصیت کودک در این دوره بسیار توجه دارند. فضای فیزیکی مدارس ابتدایی بسیار مجهز و درخور توجه هست؛ به‌طوری‌که اکثر مدارس ابتدایی در ژاپن استخر دارند و فضای فیزیکی بسیار تمیز و با طراوت هستند؛ اما چرا مدارس ابتدایی؟!
اکثر پژوهشگران آموزش‌وپرورش ژاپن، مدارس ابتدایی ژاپن را بسیار سرزنده، بزرگ، جالب و جاذب توصیف کرده‌اند؛ برای مثال «کومینگر» می‌گوید:
«مدارس ابتدایی، گل سرسبد آموزش‌وپرورش ژاپن هستند. ژاپن در مقایسه با ایالات‌متحده آمریکا، سهم بیشتری از تولید ناخالص ملی خود را در مقاطع 12 سال تحصیلی (ابتدایی تا دبیرستان) و مقدار کم‌تری از آن را در آموزش دانشگاهی خویش، هزینه می‌کند.»
در طول بیش از یک‌صد سال، رهبران و دولتمردان ژاپنی به دوره آموزش ابتدایی به‌عنوان محوری سرنوشت‌ساز در توسعه ملی، نظر داشتند چنانکه آری نوری، موری (معمار مدرنیزاسیون ژاپن) در سال 1885 می‌نویسد:
«99 درصد دانش‌آموزان دوره ابتدایی در ژاپن در مدارس ابتدایی دولتی، در محل اقامت خود درس می‌خوانند در این دوره از تحصیلات، آموزش رایگان است و فرزندان تمام ساکنان محل، اجازه ثبت‌نام دارند. [4]
در ژاپن 90 درصد دانش‌آموزان، کلاس دوازدهم را با موفقیت پشت سر می‌گذرانند (این نسبت در آمریکا 73 درصد و در اروپا 50 درصد است). [5]
ویژگی‌های فرهنگ مدارس در ژاپن
1- اهمیت بسیار زیاد مردم و دولت ژاپن به آموزش‌وپرورش (دولت ژاپن بیشترین سهم از تولید ناخالص ملی را صرف دوره‌های آموزش پیش‌دبستانی و ابتدایی می‌کند)؛
2- تأکید بر کارگروهی (تیمی) [6]؛
3- انعطاف فکری و نو پذیری و نوسازی اعجاز آمیز ژاپن [7]؛
4- نظام آموزشی کارآمد – کیفیت بالای آموزش [8]؛
5- پشتکار، صبر و حوصله، انضباط درونی؛
6- احترام به دیگران؛
7- روح همکاری دسته‌جمعی؛
8- انضباط و شوق به کار؛
9- ثبات؛
10- شوق یادگیری؛
11- اخلاق کار و تلاش؛
12- درزمینۀ مدیریت، ژاپنی‌ها به رهبری جمعی گرایش دارند؛
13- تأکید بر جنبۀ کاربردی آموزش؛
14- شیوه آموزش عمل‌گرا، تأکید بر آزمایش و پژوهش؛
15- دانش‌آموزان در کارهای مدرسه مشارکت فعال دارند (تعاون، همراهی گروهی)؛
16- مدرسه در ژاپن محل زندگی دانش‌آموزان است؛
17- در مدارس سعی در بالا بردن «اعتمادبه‌نفس» فراگیران (دانش‌آموزان) است؛
18- مدارس ژاپنی تلاش برای رشد خلاقیت، رشد روحیه کارگروهی می‌کنند؛
19- بازی‌های آزاد در مدارس موردتوجه است؛
20- مدارس ژاپنی- بچه‌ها را برای زندگی در جامعه تربیت می‌کنند؛
21- پرورش حس اعتمادبه‌نفس؛
22- شکوفایی خلاقیت؛
23- مشارکت و در گیرکردن بچه‌ها به‌صورت عملی؛
24- پرورش حس مسئولیت‌پذیری؛
25- تأکید بر رفاقت بین دانش‌آموزان به‌جای رقابت؛
26- تأکید بر دوستی و همکاری بین بچه‌ها؛
27- همکاری در نظافت مدرسه؛
28- همکاری بسیار نزدیک خانواده (اولیا) با مدرسه؛
29- تأکید بر دوستی و رفاقت در مدارس [9]؛
30- توجه به خودفرمانی یا خود مدیریتی [10]؛
31- تأکید بر رشد اجتماعی [11]، سهم زیادی از آموزش در ژاپن به زندگی اجتماعی و رشد اجتماعی می‌پردازد؛
32- ایجاد فرصت‌های مساوی برای همگان؛
33- آموزش (پرورش) تمامی کودکان با یک روش؛
34- معلمان مربی‌اند نه مستبد (معلم در نقش هادی و راهنما)؛
35- در مدارس ژاپن تفریح و شادی ضروری است؛
36- در مدارس با تفریح و شادی دانش‌آموزان را وارد به مشارکت و همکاری می‌کنند؛
37- در ژاپن کلاس‌ها به گروه‌های کوچک تقسیم می‌شود؛
38- ژاپنی‌ها کوشیده‌اند شادی و لذت را به فرایند یادگیری همراه کنند؛
39- در کلاس‌های درسی ژاپن تعارض و دشمنی بین معلم و شاگرد وجود ندارد؛
40- هیچ دانش‌آموزی در ابتدایی مردود نمی‌شود؛
41- هیچ دانش‌آموزی از مشارکت در فعالیت‌ها منع نمی‌شود [12].
ژاپنی‌ها اعتقاددارند تجربه‌ها، تأثیر بلندمدت در رشد دارد؛ لذا برای پرورش افراد تجارب مهم هستند. برنامه درسی ملی دربردارنده راهکارهایی برای فعالیت‌های غیردرسی دانش‌آموزان هست (برنامه نظافت مدرسه)؛ ازآنجاکه در مدارس ژاپنی، سرایداری وجود ندارد، پاکیزه نگه‌داشتن کلاس‌ها، راهروها یا سرویس‌های بهداشتی، زمین‌های بازی بر عهده دانش‌آموزان است.
نگارنده که خود به مشاهده از مدارس ژاپن پرداخته، بسیاری از دانش‌آموزان ابتدایی و پیش‌دبستانی را در حال نظافت کلاس و مدرسه‌دیده است. دریکی از مدارس ابتدایی در کیوتو و یک مرکز پیش‌دبستانی در توکیو شاهد دستمال کشیدن بچه‌ها در راهرو و کلاس بوده است.
به‌زعم برخی پژوهشگران (لوئیس، سرکار آرانی، دوای و دیگران) در مدارس ژاپن آموزش قلب‌ها و اندیشه‌های بچه‌ها مدنظر است. پژوهش لوئیس (1995)، نشانگر تجلی فرهنگ ژاپنی در فرآیند آموزش و یادگیری در مدارس ژاپن است و در مدارس ژاپن به‌صورت حیرت‌انگیزی آموزش و یادگیری در قالب سناریوهای فرهنگی مدیریت می‌شود و آموزش‌وپرورش ژاپن تا حدود زیادی فرهنگی است و مبتنی بر فرهنگ ژاپنی است.
آموزش‌وپرورش ژاپن با همه محاسن که می‌تواند برای ما آموزنده باشد و از آن تجارب موفق درس گرفت ولی در دهه‌های اخیر با مشکلاتی مواجه بوده که منجر به تفکر و تعقل صاحب‌نظران علوم تربیتی ژاپنی شده است؛ ازجمله Bullying (اذیت و آزار بچه‌ها)، کمی انگیزه دانش‌آموزان برای درس نداشتن، علاقه برای ادامه تحصیل [13]، عدم توجه به فردیت [در ژاپن به کار گروهی و تیمی بسیار توجه می‌شود؛ درنتیجه فرد و خواسته‌های فردی کمتر موردتوجه است] موجب مشکلاتی شده است که درخور توجه است.
ویژگی مهم فضای فرهنگی مدارس ژاپن (در دوره ابتدایی) سرزندگی، شلوغی، شادابی، شادی و جاروجنجال کلاس است. معلمان ژاپنی برخلاف همکاران خود در سایر کشورها تلاشی برای سکوت و ساکت و بی‌حرکت نگه‌داشتن دانش‌آموزان خود نمی‌کنند. ازآنجاکه دانش‌آموز مجاز است با بغل‌دستی خود صحبت کند برای تراشیدن مدادش از جا بلند شود یا پرده‌ها را بکشد. این قبیل کارها، اختلال در نظم کلاس به شمار نمی‌رود؛ بنابراین نظم و انضباط تحمیلی نیست و درنتیجه کلاس‌ها نیز شلوغ و پر جاروجنجال است و این امر ازنظر معلمان، بی‌اشکال است.
ووگل؛ استاد دانشگاه هاروارد، معتقد است نوسازی ژاپن از اواسط قرن نوزدهم (یعنی عصر امپراتوری «می جی» در سال 1868) آغازشده و از این زمان ژاپنی‌ها به‌طورجدی با فرهنگ غرب آشنا شدند و از ترکیب و تلفیق عناصر فرهنگی خود، فرهنگ نوین ژاپن را ساختند. روش ژاپنی‌ها در این ترکیب فرهنگی، هشیارانه و آگاهانه بود. [14] ژاپنی‌ها تمدن و فرهنگ کهن خود را بادانش نوین درآمیختند و کهن را دور نینداختند. حاصل این آمیزش بسیار اثربخش بود و فرهنگ ژاپن شکوفا شد. همچنین ویژگی‌هایی همچون پشتکار، صبر و حوصله، انضباط درونی، حساسیت و احترام به دیگران، تأکید بر کارگروهی (تیمی) در موفقیت آن‌ها سهم داشته، ولی «ووگل» معتقد است پیشرفت‌های ژاپنی‌ها بیشتر دستاوردهای ساختارهای سازمانی، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی درست آن‌هاست. شاید بتوان گفت «مدیریت ژاپنی» که زبانزد جهانیان است در این توفیق سهم بسزایی داشته است.
بسیاری از پژوهشگران علل توفیق ژاپن را به‌نظام آموزش‌وپرورش کارآ، باکیفیت و سرمایه‌گذاری زیاد روی پرورش منابع انسانی، سخت‌کوشی و وفاداری افراد به سازمان‌هایی که در آن کار می‌کنند، احساس تعهد در جهت رشد و پیشرفت، فداکاری و آمادگی برای اصلاح نارسایی‌ها و اشتباهات خود، سازمان‌دهی و مدیریت بسیار خوب و کارساز نسبت می‌دهند [15]. همچنین برخی اندیشمندان می‌گویند: «مردم ژاپن به آموزش و پروردن منابع انسانی خود بسیار توجه و تأکیددارند [16]، برخی دیگر از پژوهشگران جهش ژاپن را ناشی از ویژگی‌های فرهنگی خاص ژاپنی‌ها می‌دانند و برخی نویسندگان توانایی‌های ژاپنی‌ها را برای «کار گروهی» کلید موفقیت آن‌ها می‌دانند.
پی‌نویس‌ها:
* بخشی از نوشتار حاضر، حاصل مشاهده، مصاحبه و حضور نگارنده در مدارس ژاپن است که با مساعدت پژوهشگاه مطالعات آموزش‌وپرورش، سفارت ژاپن در ایران و ایران در ژاپن، اساتیدی همچون دکتر سرکارآرانی، دکتر خرازی، دکتر عراقچی، دکتر گواهی، استاد صافی، پرفسور محمد نقی زاده، پرفسور اوکاموتو (Okamoto)، کویاما خانم موریتا (Morita) انجام‌شده است.
[1] . (مری وایت 1987 به نقل از لوئیس 1995 ترجمه افشین منش و ایلبگی طاهر 1385)
[2] . (لوئیس، 1985؛ ترجمه افشین منش و ایلبگی طاهر، 1385)
[3] . (سرکار آرانی، 1384)
[4] . (لوئیس؛ ترجمه افشین منش و ایلبگی طاهر، 5: 1385)
[5] . (رولن و بیورک، 1998؛ ترجمه رعیتی دماوندی، 13: 1383)
[6] . (ووگل، 1979؛ لوئیس، 1985 ؛ سرکار آرانی، 1381؛ بختیاری، 1387)
[7] . (ووگل، 1979)
[8] . (هرمان کان)
[9] . (لوئیس، 1985)
[10] . (لوئیس، 1985)
[11] . (بنجامین، 1997)
[12] . (بنجامین، 1997)
[13] . (پرفسور نقی زاده)
[14] . (ووگل، 1979؛ ترجمه خوارزمی و اسدی، 1371)
[15] . (هرمن کان)
[16] . (طوسی، 1384)
منابع:
سرکار آرانی، محمدرضا (1381). فرهنگ آموزش در ژاپن. تهران: روز نگار.
ماتسوشیتا، کونوسوکه (1377). مشت آهنین در دستکش مخملی: 101 ویژگی دیگر مدیریت و رهبری، ترجمه محمدعلی طوسی، تهران: سخن.
بختیاری، ابوالفضل (تیره، 1386). درس‌هایی از ژاپن. خبرنامه انجمن دوستی ایران و ژاپن، سال هفتم شماره 16.
طوسی، محمدعلی (1384). درس‌نامه فرهنگ‌سازمانی: دوره دکتری مدیریت آموزشی. تهران: واحد علوم و تحقیقات.
لوئیس، کاترین (1995). آموزش قلب‌ها و اندیشه‌ها. ترجمه ح. افشین منش و ش. ایلبگی طاهر، تهران: سازوکار، چاپ چهارم 1385.
گواهی، عبدالرحیم(1386). شینتوئیزم. تهران: علم.
دوای، لوئیس؛ سوگا، ماتسودا (1388). آموزش به‌مثابه فرهنگ. ترجمه سرکار آرانی، شی می زو و موریتا. تهران: تربیت.
منابع انگلیسی:
Monbusho (1995). Education in Japan. Tokyo: Monbusho.
Monbukagakusho (2008) Minstry of Education,culture sport,science and technology.Tokyo: Minstry of Education,culture sport,science and technology.Tokyo.
