تبیین و بسط صفات الهی «عزت و رحمت» در عرصه «تعلیم و تربیت»

حجت‌الاسلام‌والمسلمین حاج علی‌اکبری

معلم و مربی باید از مقام شامخ زهد بهره‌مند باشد و اساساً رسیدن به عزت بدون زهد امکان ندارد

بیانات حجت‌الاسلام‌والمسلمین حاج علی‌اکبری

در جمع معلمان و مربیان و کارگزاران جامعه تعلیمات اسلامی (شرح سوره مبارک شعرا)

تجلی صفات الهی «عزت و رحمت» در شخصیت معلمان و مربیان باعث رشد و ارتقاء شخصیت معلم و مربی می‌شود و این امر در نگاه دانش‌آموز و متربی بسیار مؤثر است. از منظر منطق تربیت الهی و توحیدی وقتی کار معلم و مربی به‌خوبی پیش می‌رود که از هردو ویژگی عزت و رحمت به یک اندازه در وجود خود داشته باشد.

بسم ا... الرحمن الرحیم

حرکت در فرآیند تعلیم و تربیت طبق آموزه‌های قرآن کریم مأخذ از دو اسم پروردگار است؛ یکی اسم «عزیز» و دیگری اسم «رحیم» که خداوند متعال می‌فرماید: «وَ تَوَکَّلْ عَلَى الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ» * «الَّذِی یَرَاکَ حِینَ تَقُومُ» * «وَتَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ». [1] این آیات کریمه جمع‌بندی سوره مبارکه شعرا است. از آغاز این سورۀ نورانی که تلاوت کنید 8 مورد خدای تعالی خود را با این دو نام معرفی می‌کند: «وَ إِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ». [2] در داستان حضرت ابراهیم و در سرگذشت حضرت موسی و سایر پیامبران الهی، در فاصله بیان هر قطعه مشعشع از تاریخ انبیای الهی در این سوره مبارکه «عزت و رحمت» مطرح می‌شود. تا جایی که می‌رسد به داستان پیامبر اعظم اسلام(ص) که اگرچه آخرینِ انبیاست در بعثت ولی در نورانیت و حقیقت و تجلی، اولین است. نوبت به ایشان که رسید خداوند می‌فرماید: «وَ تَوَکَّلْ عَلَى الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ» * «الَّذِی یَرَاکَ حِینَ تَقُومُ» * «وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ»؛ خداوند به پیامبر اسلام می‌فرماید: «بر خدای عزیز و رحیم توکل کن.»

جریان عمومی نبوت و بعثت در حقیقت رسالت اصلی آن تربیت انسان با همان شیوه‌هایی است که در قرآن کریم به‌تفصیل آمده است، علاوه بر این باعث تعالی جامعه انسانی است. در فرایند این رسالت نورانی این دو اسم اینجا متجلی است؛ یعنی در میان همه اسمای الهی این دو نام خداوند در تمام فراز مأموریت انبیا الهی در سوره مبارکه شعرا یادآوری می‌شود و وقتی نوبت به پیامبر عزیزمان هم که می‌رسد با همین صراحت می‌فرماید.

این رسالت بزرگ و عبارت «وَ تَوَکَّلْ عَلَى الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ» برای کسانی که در متن تعلیم و تربیت هستند این پیام را دارد که حرکت و فعالیت شما به‌عنوان کسانی که در متن فعالیت تعلیم و تربیت هستید استمرار حرکت انبیاست و درواقع ادامه راه ایشان است و بیانگر این مطلب است که وقتی انسان مؤمن می‌تواند در فرایند تعلیم و تربیت نقش‌آفرینی از جنس رسالت مربیان و معلمان بزرگ و شریف داشته باشد که شخصیت معلم و مربی از دو نام خدای متعال بهره‌مند باشد آن‌هم به‌صورت متوازن؛ «وَ تَوَکَّلْ عَلَى الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ».

اگر شخصیت معلم و مربی از این دو نام الهی یعنی «عزت و رحمت» سهم مناسب داشته باشد که البته به بیان فنی‌تر بخواهیم عرض کنیم باید بگوییم در مقام خلافت «إِنِّی جَاعِلٌ فِی‌الْأَرْضِ خَلِیفَةً» [3]؛ خلائف فی‌الارض، مسئله خلافت است و بزرگان ما فرمودند در مقام خلافت از حضرت حق (که این شرف، انسان است)؛ جلوه‌هایی از اسمای الهی را باید در وجود خودش داشته باشد، آن‌وقت نوبت به ولی کامل که می‌رسد او درواقع آینه‌ای است از همه اسما؛ که فرمودند: «وَ... الأَسْمَاء الْحُسْنَى». همه اسمای الحسنی را می‌توان در آینه شخصیت انسان کامل مشاهده کرد. هرکدام از افراد که در مسیر خلافت سیر می‌کنند از اسماء خداوند سهمی دارند که در جریان مقام معلمی و مربیگری این دو نام در کنار یکدیگر به‌صورت متوازن باید در وجود ایشان متجلی باشد یعنی هم باید ذیل عزت ا... عزیز باشد و هم ذیل رحمتِ ا... تبارک‌وتعالی رحیم باشد. پیش برندگی عزت و رحمت در مقام معلمی و در مقام تربیت فوق‌العاده است. از منظر منطق تربیت الهی و توحیدی وقتی‌که کار معلم و مربی به‌خوبی پیش می‌رود که از هردو ویژگی عزت و رحمت به یک اندازه در وجود خود داشته باشند. اگر هرکدام باشد و دیگری نباشد یا هرکدام بیشتر و دیگری کمتر باشد این حرکت نامتعادل و نامتوازن خواهد شد. وقتی به سورۀ مبارکه شعرا مراجعه می‌کنید آیا چنین نگاهی به این سوره داشته‌اید که چرا خداوند متعال 8 بار با این دو نام خوانده می‌شود؟ تمام محیط سوره مبارکه شعرا آکنده از عطر تعلیم و تربیت و تشریح شخصیت و مأموریت مربیان و معلمان بزرگ بشریت است. ان‌شاءا... که در این سوره تدبر خواهید کرد و بهره‌مند خواهید شد. نه‌فقط شخصیت معلم و مربی باید موصوف به این دو صفت الهی به‌صورت متوازن باشد تا بتواند در فرآیند تعلیم و تربیت نقش‌آفرینی ویژه خود را داشته باشد بلکه کتاب درسی هم باید از این دو ویژگی برخوردار باشد و حتی کالبد مدرسه‌ای که بچه‌ها در آن درس می‌خوانند و همچنین شاکله عمومی تعلیم و تربیت باید از این دو ویژگی برخوردار باشند. برای طراحی نقشه کلان تعلیم و تربیت، قرآن کریم همه مجموعه را به ما معرفی می‌کند.

آماده‌سازی مقدمات و زمینه‌ها برای تجلی این دو نام الهی (عزت و رحمت به تعبیر قرآن کریم) در وجود معلمان و مربیان یکی از اصلی‌ترین رسالت‌های نهاد آموزش‌وپرورش کشور است؛ به‌طور مثال مسئله معیشت معلمان که مکرر عنوان می‌شود و در جلسات مقام معظم رهبری در روز معلم مطرح می‌شود و ایشان نیز به این موضوع پرداختند. مسئله معیشت معلم ذیل اصل عزت تعریف می‌شود که این وظیفه، وظیفۀ دستگاه متولی در این عرصه است که برای تأمین عزت معلمان خودش؛ شرایط یک زندگی عزتمندانه را برای آن‌ها فراهم نماید؛ بنابراین از این اصلی که گفتم برای مجموعه محیط تعلیم و تربیت راهبرد اتخاذ می‌شود.

جامعه تعلیمات اسلامی برای ارتقای جامعه معلمان و مربیان خود و برای اینکه بتواند مأموریت بزرگ اسلامی خود را به‌خوبی انجام دهد باید به این اصل توجه داشته باشد و معلمان و مربیان نیز ذیل این دو نام نورانی عزت و رحمت خودسازی نمایند. زهد از نشانه‌ها و نمونه‌های عزت است؛ یعنی معلم و مربی باید از مقام شامخ زهد بهره‌مند باشند و اساساً رسیدن به عزت بدون زهد امکان ندارد. این مسئله به‌قدری مهم است که خداوند تبارک‌وتعالی از همه انبیا به خاطر اینکه رسالت ایشان در چرخه تعلیم و تربیت است از آن‌ها عهد زهد می‌گیرد. زهد جزو زیرساخت‌های عزت است. مناعت طبع جزو اصول عزت است. مناعت طبع که اصل شامخ و حقیقتاً سازنده قناعت است در همین فهرست تعریف می‌شود. حیات طیبه مساوی است با قناعت. این زهد و مناعت طبع و قناعت پایه‌ها و بنیان‌های اصلی عزت در شخصیت انسان معلم و مربی است. او دیگر خود را با عدد و رقم و امثال این‌ها معامله نمی‌کند، بلندنظر و چشم‌پاک است. این‌یکی از اصول و مبانی بلند عزتمندانه است. حالا پناه‌برخدا اگر معلمی از این صفت الهی سهمش کم باشد معلوم است که نمی‌تواند در جریان پیچیده کار تعلیم و تربیت نقش اساسی داشته باشد؛ چون در نگاه دانش‌آموز این شخصیت کاهش‌یافته است.

علم نیز یکی دیگر از شاخص‌ها و نمادهای اصل عزت است. علم عزت‌آفرین است؛ یعنی در نگاه یک دانش‌آموز افق شخصیت علمی یک معلم باید خیلی رفیع باشد و سهم معلمان از دانش باید یک سهم وافر و حقیقتاً متوافری باشد و سهم یک معلم باید دائم ازاین‌جهت افزایش پیدا کند؛ و کسی عزیز می‌شود که حقیقتاً اهل علم باشد با خواندن چند کتاب و گذراندن چند صباح دانشگاه و حوزه و احیاناً مدرک گرفتن که کسی اهل علم نمی‌شود، این‌ها پایه و مقدمات است؛ اما دانش‌آموز باید دائماً این هیبت علمی و عزت علمی را در شخصیت معلم خودش احساس کند در حقیقت ارتقای سطح علمی معلم یکی از ارکان عزت است.

رحمت هم همین‌طور است جایی که خداوند متعال می‌فرماید: «وَ تَوَکَّلْ عَلَى الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ» همه‌کسانی که در این فرایند عظیمِ تعلیم و تربیت نقش داشته‌اند اولین پرچمی را که به دست گرفتند به مخاطبانشان می‌گفتند: «وَ مَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَى رَبِّ الْعَالَمِینَ» [4]؛ یعنی می‌گفتند ما چشم به جیب شما ندوخته‌ایم. در رابطه با محور علمی هم همین‌طور یعنی باید جامعه معلمان ما ازنظر سطح سواد و دانش دائماً در حال رشد و ارتقا باشد تا عزت شخصیت آن‌ها برای نقش‌آفرینی تعلیم و تربیتی محیا باشد. در محور رحمت نیز همین‌طور مثلاً جایی که فرمود: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ ا... لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ» [5]؛ بردباری، آرامش، لطافت طبع از عناصر رحمت است.

وقتی پیامبر اعظم اسلام(ص) مانند آن قطره نشسته بر رخسار گل اول صبح بهاری توصیف می‌شود این یعنی شخصیت پیامبر لطیف است و آن‌قدر لطافت دارد که وقتی شما مواجهه‌های آن حضرت را با دیگران دقت کنید مبدأ و منشأ آن رحمت الهی است، آن‌چنان در مواجهه با افراد و رفتارهای ایشان نرمش دارد و آن‌قدر تحمل دارد که رفتارهای نامناسب دیگران در راستای شخصیت عظیم ایشان هضم می‌شود؛ بنابراین یک معلم و مربی شایسته دائماً باید از لطف، رحمت و مهر الهی، ظرفیتش برای بخشش، برای احسان، برای گره‌گشایی و برای شفقت و دلسوزی و حل مسئله مخاطب سهم وافری داشته باشد. جایی که معلم سطح مناعتش پایین است و کم‌حوصله و کم‌صبر است و احیاناً دل‌مشغولی‌های دیگری نیز دارد توقع نداشته باشیم که اتفاقی که باید در عرصه تعلیم و تربیت رخ بدهد. الحمدا... شما از این فیض الهی بهره‌مند هستید و دعا می‌کنیم خداوند تبارک‌وتعالی سهم شما را و ان‌شاءا... جامعه معلمان را از این دو نام خودش فراوان قرار بدهد و لذا فرمود: «در به دست آوردن عزت و رحمت باید توکلت به خدای عزیز و رحیم باشد.»

موفق باشید والسلام و علیکم

ارجاعات و پی‌نوشت‌ها:

[1] . (سورۀ الشعراء، آیات 217 الی 219)

[2] . (همان پیشین، آیۀ 9)

[3] . (سورۀ البقره، آیۀ 30)

[4] . (سورۀ الشعراء، آیۀ 109)

[5] . (سورۀ آل‌عمران، آیۀ 159)

 

 

منبع: شماره 86 نشریه اندیشه تربیت