تربیت دانش آموز فکور و پژوهنده

دکتر رضا ساکی

آموزش تفکر انتقادی توان پژوهشی، توان خلاقیت و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان را به‌طور معنی‌داری افزایش می‌دهد

... ادامه از شماره قبل

ارتباط بین تعارض شناختی و ساختن، ارتباط مستقیمی نیست. هنگامی‌که ما با یک مسئله فکری در هر سطح از دشواری روبه‌رو می­شویم و راه­حل آن را نمی­دانیم، به‌طور طبیعی دنبال راه­حل آسانی برای آن می­گردیم. در تجزیه‌وتحلیل کامل مسئله میان‌بُر می­زنیم تا به انطباقی که پاسخگوی نیازهای فوری آن موقعیت است دست‌یابیم. دانش­آموزان به‌ندرت به دنبال شناخت کامل مسئله می­روند و اغلب مایل‌اند به کمترین پاسخی که نیازهای آنی مطرح‌شده در آن موقعیت را مرتفع می­سازد اکتفا نماید؛ به‌عنوان‌مثال، در رویارویی با مسئله تعیین عوامل مؤثر در زنگ زدن آهن و اینکه چرا یک میخ که در آب است زودتر از یک میخ که در خشکی است زنگ می­زند، دانش­آموزان به این پاسخ که آب باعث زنگ زدن آهن می­شود، اکتفا می­کنند بدون آنکه به اثرات احتمالی هوا توجه نمایند؛ لذا تعارض شناختی به‌خودی‌خود منجر به بازسازی مفاهیم و رسیدن به یک شناخت کامل نمی­شود. تعارض شناختی باید ساخته شود و این ساختن تنها از طریق پرسشگری معلم امکان­پذیر است. این حقیقت، رهنمودی درباره ماهیت آموزش موردنیاز برای سرعت بخشی شناختی ارائه می­کند.

مفروضات اساسی برای توسعه تفکر:

همه کودکان استعداد خلاقیت، تفکر و یادگیری را دارند

از دیدگاه ویگوتسکی همه کودکان استعداد خلاقیت، تفکر و یادگیری را دارند و دائماً در این مسیر در حرکت‌اند. [12] ویگوتسکی ضرورت آموزش تفکر و تأمل و نفی آموزشِ صرفِ «حفظ کردن» را مورد تأکید قرار می­دهد. برای کودکان کافی نیست که فقط آنچه را که به آن‌ها گفته می­شود به حافظه سپرده و سپس به یاد بیاورند، بلکه آن‌ها باید موضوع موردنظر را آزموده و تجزیه تحلیل کنند. درست همان­طور که فرایند تفکر، پردازش اموری است که کودکان دربارۀ جهان و از طریق حواسشان یاد می­گیرند، آن‌ها نیز باید دربارۀ آنچه در مدرسه می­گیرند، بیندیشند. حفظ کردن مطالب، یک مهارت فکری کم‌ارزش و سطح پایینی است؛ به کودکان باید مفهوم­سازی، داوری و تمیز امور از همدیگر، استدلال و اموری از این قبیل را یاد داد.

تفکر دارای مراحلی است

ازجمله پیشروان دیگری که توجه زیادی به ماهیت تفکر به‌ویژه در جریان تعلیم و تربیت نمود می­توان به جان دیویی؛ ارائه‌کننده رویکرد حل مسئله اشاره کرد. دیویی جریان تفکر را شامل مراحلی می­داند که دو مرحله اصلی را در برمی­گیرد. مرحله اول مرحله شک و ابهام است و آن زمانی است که انسان با یک موقعیت پیچیده روبه‌رو شده و درصدد یافتن پاسخی برای مسئله و مشکل ایجادشده است و مرحله نهایی زمانی است که فرد از شک و ابهام بیرون آمده و به نتیجه موردنظر دست‌یافته است. برای رسیدن به این مرحله فرد باید مراحل دیگری را طی کند.

درواقع، پژوهشگر به‌وسیله فرضیه، توضیح آزمایش نشده­ای یا راه­حل آزمون نشده­ای را برای مسئله فراهم می­سازد. برای اینکه فرضیه مستند و بر یافته علمی استوار باشد، پژوهشگر باید پیشینه تحقیق را دقیقاً موردمطالعه قرار دهد. سپس با توجه به دلایلی که فرضیه بر اساس آن‌ها تدوین‌شده است نتیجه­گیری می­کند (استدلال قیاسی)؛ به این معنی که اگر فرضیه درست باشد، چه رویدادی باید مشاهده شود. پس از جمع­آوری داده­ها، عمل تجزیه‌وتحلیل شروع می­شود؛ که آیا پژوهشگر دلایل کافی برای تأیید فرضیه ارائه می­دهد.

دیویی روش حل مسئله را به‌عنوان روش تعلیم و تربیت معرفی می­کند و معتقد است تعلیم و تربیت باید بر اساس نمونه واقعی زندگی دانش­آموز با مشکلاتش سازمان یابد. روش حل مسئله می­تواند دانش­آمـوز را برای زندگی طبیعی بپروراند. برخـورداری از توانایی لازم برای حل موفقیت­آمیز مسائل موجب می­شود تا اعتمادبه‌نفس و احساس خود کارآمدی در فرد بیشتر شده و احساس ارزشمندی بیشتری پیدا کند. فرایند حل مسئله به‌صورت مختصر در شکل 18 ارائه‌شده است.

 

شکل 18- فرایند حل مسئله

بر اساس نکات فوق، تفکر بستر لازم را برای پژوهش ایجاد می­کند و آن‌گونه که مورگان [13] بیان می­کند فرایند حل مسئله و خلاقیت (به‌عنوان روش و رویکرد حاکم بر پژوهش) هر دو درون تفکر و به‌عنوان اشکالی از آن ساخته‌وپرداخته می­شوند. با استفاده از سطوحی از تفکر است که ما به حل مسائل و خلق پدیده‌ای تازه نائل می­شویم.

آموزش تفکر با ایجاد انگیزه و علاقه ممکن است

بدون علاقه، رشد فکری امکان نخواهد داشت، علاقه جزء لاینفک توجه و درک کردن است [14] باید برای جلب علاقه دانش­آموزان مطالبی مطرح شود که متضمن شوک شگفتی فکر است. نباید توقع داشت بدون ارائه افکار برجسته و جالب‌توجه بتوان توانایی واقعی و خودانگیختگی شاگردان را برانگیخت. [15]

آموزش تفکر، آموزشی فعال است،

تفکر انتقادی تفکر عقلانی است و پایه­ای برای درست اندیشیدن در هر عرصه­ای است؛ به عبارتی، تفکر عقلانی پایه مهارت اندیشیدن است. تفکر بدون فعالیت پویای ذهنی ممکن نیست. خمیرمایه تفکر انتقادی، تکاپوی ذهنی و جست­وجو در اندیشه­ها جهت دستیابی به نتیجه­­ای معتبر و مفید است. این‌گونه تفکر آمیزه­ای از تفکر خلاق، تفکر منطقی و تفکر مسئله‌گشاست. پائولو فریره در نظریه یادگیری خود با انتقاد از روش­های موجود، آموزش رایج را مکانیکی می­داند که طی آن دانش­آموز بدون هیچ دخل و تصرفی، پذیرنده منفعل معلومات معلم است. در چنین وضعیتی دانش­آموز دریافت اطلاعات را نه به‌مثابه یادگیری فردی بلکه به‌عنوان دریافتی از خزانه بانکی معلم فرض می­کند و ازاین‌رو آن را در مسیر دانشی خود درونی نمی­کند. یادگیری واقعی زمانی صورت می­گیرد که دانش دریافتی فعالانه دریافت، نقد و ارزیابی شود و سپس پذیرفته شود؛ به عبارتی یادگیرنده با رویکردی انتقادی در مسیر یادگیری قدم برمی‌دارد. [16]

مالکوم نالس [17] معتقد است که به‌منظور تحولات اجتماعی روزافزون، مربیان تعلیم و تربیت باید درباره نقش خود دوباره فکر کنند و فعالیت­های خود را بر آموزش مهارت­ها و روش­هایی متمرکز نمایند که شاگردان برای تحقیق مستقل بدان نیاز دارند. بعضی از مربیان و متخصصان تعلیم و تربیت حتی مدت‌ها پیش‌ازاین روش­های منفعل کنونی آموزش‌وپرورش را مورد نکوهش قرار داده­اند.

پرورش تفکر خلاق و حل مسئله مستلزم ترکیبی هنرمندانه است

دربیانی دیگر در برخی منابع، پرورش تفـکر خـلاق و حل مسئله را مستلزم ترکیب چندین حوزه دانسته­اند:

الف) حـوزه نگرش­ها و رویکردهای فرد: مانند رشد مداوم، کنجکاوی، حساسیت، پشتکار، واقع­بینی، بی­تعصبی، صداقت عقلانی؛

ب) ارزش­ها: انصاف، عدالت، استقلال، سندیت، عقلانیت، خود انتقادی، حقیقت­طلبی؛

پ) مهارت­ها: پیش­بینی، تشریح، استنباط، پژوهش، تجزیه‌وتحلیل، ترکیب، قضاوت و داوری، خلاصه کردن، توان مشاهده، توان خواندن، توان گوش کردن؛

ت) دانش: دانش موضوعات و هنرها، دانش عملی، دانش در مورد خود، دانش نیازها، تجربیات و احساسات دیگران، دانش­ اخلاقی.

در فرایند ترکیب این موارد مفهوم‌سازی، پژوهش علمی، حل مسئله، تحلیل منطقی و ترکیب صورت می­گیرد که عمدتاً با یکدیگر همپوشانی داشته و دارای نقطه اشتراک وسیعی هستند.

3. تفکر انتقادی بستر رشد مهارت­های پژوهشی

تفکر انتقادی مهم‌ترین سطح از تفکر به شمار می­آید. در این سطح از تفکر، فضای برانگیزاننده پژوهش، خلاقیت و یادگیری ایجاد می­شود که مهم‌ترین بستر برای پرورش پژوهشگران نوآور است. به همین دلیل در این بخش عمدتاً به طرح مفهوم و جایگاه و استلزامات تفکر انتقادی در سطح کلاس­های درس و مدارس می­پردازیم.

بر اساس مطالعه کاتن (1991)، آموزش تفکر انتقادی توان پژوهشی، توان خلاقیت و پیشرفت تحصیلی دانش­آموزان را به‌طور معنی­داری افزایش می­دهد. [18] تفکر انتقادی، تفکر خلاق و تفکر حل مسئله را با یکدیگر دارای همپوشانی و اشتراکات فراوان ذکر می­کند که به صورتی یکپارچه و درهم‌تنیده عمل و در راستای تکمیل یکدیگر، تعامل و حرکت می­کنند.

پی نوشت‌ها و ارجاعات:

[12] . (محب، 1385)

[13] . (1984 به نقل از سیف 1368)

[14] . (وایت هد 1967 به نقل از مایرز، 1383)

[15] . (ماتیو لیپمن، 1976 به نقل از مایرز، 1383)

[16] . (فریره، 1368)

[17] . (به نقل از مایرز، 1374)

[18] . (روز بولت، 2009)

 

منبع: شماره 86 نشریه اندیشه تربیت