نیازسنجی آموزشی مربیان پیش‌دبستان به شیوه دیکوم

دکتر محمد نیرو

معلمان به‌عنوان قشری که درگیر تعامل چهره به چهره با متربیان هستند نیازمند رشد و ارتقای دانش و مهارت در حوزۀ فعالیت‌های خود هستند

مقدمه

همان‌طور که مرسوم است هرساله در مؤسسات آموزشی، دوره‌های آموزشی ضمن خدمت برای کارکنان و معلمان برگزار می‌شود؛ اما این سؤال پیش می‌آید که آیا انتخاب موضوعات این دوره‌ها بیانگر نیاز واقعی مخاطبان است؟ آیا این انتخاب بر اساس ملاک‌های درستی صورت گرفته یا بر اساس اولویت‌های منطقی برپاشده است؟

ازاینجا می‌توان به اهمیت نیازسنجی پیش از برگزاری دوره‌های آموزشی ضمن خدمت پی برد؛ کاری که می‌تواند سرمایه‌گذاری آموزشی را هدفمند کند و بهره‌وری آن را بسیار بالا ببرد. یکی از روش‌های مشارکتی مؤثر، کم‌هزینه، سریع و دقیق، نیازسنجی به شیوه دیکوم [1] است که انجام آن همراه با تجزیه‌وتحلیل شغل صورت می‌پذیرد. تجزیه‌وتحلیل شغل را فرایند هدفمند و نظام‌دار برای جمع‎‌آوری اطلاعات در خصوص جنبه‌های مهم یک شغل گویند. در این فرایند، وظایف، تکالیف یا فعالیت‌های موجود در آن شغل مشخص می‌شود.

 

چرا دیکوم؟

دیکوم روشی مؤثر برای تجزیه‌وتحلیل یک شغل یا حرفه است که امروزه در بسیاری از سازمان‌ها به کار گرفته می‌شود. هنگامی‌که دیکوم را با سایر فنون متداول در تجزیه‌وتحلیل شغل نظیر مصاحبه، مشاهده و سایر روش‌های سنتی مقایسه کنیم به دلایل متعددی این روش منحصربه‌فرد به نظر می‌رسد. برخی از این مزایا عبارت‌اند از:

عامل گروهی؛

استفاده از بارش فکری؛

هم‌افزایی گروهی؛

توافق گروهی؛

جلب حمایت کارمند/یادگیرنده؛

بروندادهای جامع؛

کیفیت برتر و هزینه کمتر.

دلیل مهم دیگر برای استفاده از دیکوم این است که برنامه درسی و دوره‌های آموزشی باید مبتنی بر نیازهای ویژه کارکنان در سازمان باشد و تنها برنامه‌های درسی که بر اساس این رویکرد تدوین‌شده باشد از حمایت کارکنان برخوردار خواهند بود. در اغلب اوقات یک شکاف بزرگ بین آنچه به یادگیرندگان در کلاس و دوره‌ها ارائه می‌شود و آنچه در دنیای واقعی کار در حال رخ‌دادن است وجود دارد.

 

دیکوم چگونه است؟

کارگاه تجزیه‌وتحلیل دیکوم متشکل از یک نفر تسهیل‌کننده کارگاه آموزشی و حدود 5 تا 12 نفر از کارکنان متخصص و کارشناس از حرفه یا یک شغل مربوطه و سایر قلمروهای مرتبط است. چارت مصوری که از اجرای کارگاه آموزشی به دست می‌آید عمدتاً مانند تصویر ذیل به‌صورت یک نمایش تفصیلی است از وظایف [2] و تکالیفی [3] که توسط کارکنان آن حرفه انجام می‌شود. علاوه بر تعیین دقیق وظایف و تکالیف برای هر شغل/حرفه، فهرستی از دانش و مهارت‌ها همچنین ابزارها/ تجهیزات/ مواد/ منابع و روندها و دغدغه‌های آینده نیز شناسایی می‌شوند.

 

 

روش دیکوم برای شناسایی وظایف اصلی، فرعی، فعالیت‌های کاری و دانش‌ها و مهارت‌های مرتبط با آن‌ها، هفت مرحله را طی می‌کند و پس‌ازآن اقدام به تعیین دوره‌های آموزشی برای یک شغل می‌نماید. این گام‌ها به ترتیب عبارت‌اند از:

آشنایی کارکنان خبره با فرایند دیکوم؛

تعریف و شناسایی شغل موردبررسی؛

شناسایی مسئولیت‌ها و وظایف اصلی؛

شناسایی وظایف فرعی (تکالیف) مرتبط با هر وظیفه اصلی؛

بازبینی و پالایش وظایف و تکالیف استخراج‌شده؛

شناسایی دانش و مهارت‌های موردنیاز برای انجام هر تکلیف؛

تعیین میزان اهمیت، فراوانی و میزان نیاز یادگیری برای انجام هر تکلیف.

برای بسیاری از کاربران، دیکوم به معنای کارگاه آموزشی تجزیه‌وتحلیل شغلی است که دارای نتایج و پیامدهای عینی و ملموس است. به‌رغم اینکه دیکوم بیش از 50 سال قدمت دارد، لیکن در مدارس ما کمتر از این رویکرد برای نیازسنجی و تنظیم دوره‌های آموزشی و تجزیه‌وتحلیل مسئولیت‌های مختلف مدرسه استفاده می‌شود.

بر همین اساس در پیش‌دبستان صلحا، تصمیم گرفته شد که پیش از برگزاری دوره‌های آموزش مربیان در تابستان 1397، کارگاه دوروزه دیکوم در روزهای 9 و 10 خردادماه برگزار شود؛ لذا از مربیان مربوطه درخواست شد که با آمادگی لازم پس از مطالعه دفترچه‌ای که به فرایند کارگاه اشاره‌کرده است در ساعت 8 صبح حاضر شوند. پس از حضور همه اعضا، نگارنده به‌عنوان تسهیل‌کننده کارگاه، ابتدا در ضرورت نیازسنجی و دانش‌افزایی، مطالبی مطرح کرد و اهمیت برگزاری کارگاه دیکوم را یادآور شد. سپس از مربیان حاضر در جلسه به‌عنوان خبره درخواست شد تا وظایف اصلی شغل خود را بازگو کنند. این وظایف بر روی کاغذهایی یادداشت می‌شد و بر روی دیوار مقابل جلسه نصب می‌گردید.

پس از مدت قابل‌توجهی هم‌فکری و مشورت، هفت مقوله اصلی استخراج و بر روی دیوار نصب شد و سپس مربیان موظف شدند تا وظایف فرعی هر شاخه را بیان کنند. کارگاه تا ساعت پانزده به بحث و گفت‌وگو و تکمیل جدول ادامه یافت و تقریباً وظایف فرعی هر شاخه به‌طور کامل نوشته شد. بررسی مجدد و مرتب کردن وظایف بر اساس اهمیت، فراوانی و دشواری نیز به‌روز دوم موکول شد.

 

.

در روز دوم برخی از وظایف فرعی ادغام شد و عنوان تازه‌ای که گویاتر و رساتر بود برای آن‌ها انتخاب گردید. همچنین وظایف اصلی از 7 مورد به 6 مورد کاهش یافت و وظیفه‌های فرعی نیز در زیرمجموعه همان شش شاخه اصلی مرتب شدند.

در بخش بعدی همکاران می‌بایست در جدولی مانند جدول ذیل، وظایف فرعی، مراحل انجام آن، دانش‌‌ها و مهارت‌های مرتبط، ویژگی‌های فردی، ابزار و ملزومات، ایمنی، استانداردها و درنهایت دغدغه‌های خود در آن حوزه را می‌نوشتند. این بخش تا حدودی پیش‌ رفت و بنا شد که مربیان پیش‌دبستانی برای تکمیل آن تا پیش از برگزاری کلاس‌های تابستانی، همت گمارند. بدین ترتیب می‌توان نه‌تنها یک دوره آموزش، بلکه پودمان آموزشی را برای توانمندسازی ایشان تنظیم نمود.

وظیفه اصلی: شناخت و ارزیابی مستمر ویژگی‌های نوآموزان D1

وظیفه فرعی: بررسی نتایج گزینش T1

جدول تحلیل وظیفه - مرحله

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نکته حائز توجه، احساس خرسندی شرکت‌کنندگان از بروندادهای این کارگاه بود. نتایجی که ایشان پیش‌تر به این اندازه متوجه آن‌ها نبودند و عناوین کارهای خود را به‌دقت و به‌صورت یکجا مشاهده نکرده بودند. ازاین‌رو آن‌ها مشتاقانه مایل به تکمیل جدول تحلیل وظیفه - مرحله فوق شدند. به عبارتی تجربه کارگاه مزبور نه‌تنها اهمیت روشی و ابزاری پیدا کرد، بلکه خود یک هدف آموزشی برای همکاران قلمداد شد. کلیپ کوتاهی از کارگاه مزبور از طریق آدرس کیو آر کد مقابل قابل‌مشاهده است.

جدول دیکوم مربی پیش‌دبستان صلحا

 

همین تجربه نیز برای معلمان راهنمای دو دوره دبیرستان صلحا پیاده شد که بهره‌های ارزشمند فوق همراه با احساس خرسندی و مفید بودن کارگاه نیز برای شرکت‌کنندگان تکرار شد. در این میان آقای هادی فرهمند زاد که در کارگاه حضور داشت، شرح کارگاه را چنین نگاشت:

معلمان به‌عنوان قشری که درگیر تعامل چهره به چهره با متربیان هستند نیازمند رشد و ارتقای دانش و مهارت در حوزۀ فعالیت‌های خود هستند. آنچه حائز اهمیت است، نیازسنجی در حوزه‌هایی است که موجب رشد و ترقی معلمان خواهد بود. گاهی نیازسنجی‌های ما به‌صورت پرسشنامه‌ها یا حتی به‌صورت مصاحبه شفاهی صورت می‌گیرد و سپس جمع‌بندی می‌شود، گاهی هم از روش‌های دیگر که دقت بالاتری نسبت به روش فوق دارند استفاده می‌شود.

روش دیکوم یکی از مرسوم‌ترین روش‌هایی است که در این زمینه مورداستفاده قرار می‌گیرد. دیکوم با مشخص کردن شرح وظایف اصلی و فرعی برای کارکنان و در مراحل بعد بررسی دقیق و ریزبینانۀ مراحل انجام هرکدام از وظایف به ما می‌گوید در کدام حوزه نیاز به دانش‌افزایی و کسب مهارت داریم.

در شغل معلم راهنمایی دوره اول دبیرستان، ابتدا باید به یک تعریف مشخص و جامع از معلم راهنما برسیم که موردپذیرش همه باشد. اینکه کلمات و مفاهیم قرار داده‌شده در تعریف در عین اختصار پوشش‌دهنده تمام حیطه‌ها باشد اهمیت ویژه دارد. به‌عبارت‌دیگر تمام کلمات باید حامل پیام مشخص باشد و هیچ کلمه‌ای اضافه در تعریف نباشد.

بعد از مشخص شدن تعریف معلم راهنما حالا باید به سراغ وظایف اصلی معلم راهنما برویم. لازم به ذکر است مفهوم وظیفه و ویژگی به‌صورت دقیق تفکیک شود. وظیفه از جنس فعالیت و کاری است که به‌صورت روزمره انجام می‌دهیم اما ویژگی برخورداری از صفاتی است که اگر آن‌ها را دارا باشیم در جایگاه معلم راهنما قرار می‌گیریم؛ به‌طور مثال: «معلم راهنما باید ازلحاظ معنوی خودسازی بکند.» این جمله ناظر به صفات و ویژگی‌های معلم راهنماست؛ اما شاید به‌طور روزانه برای این امر فعالیت مشخصی طراحی و اجرا نشود.

برای رسیدن به وظایف اصلی به‌صورت گروهی و بارش فکری عمل می‌شود. جمع‌بندی عبارات گفته‌شده با کمک تسهیل گر که مسلط به روش دیکوم هست اتفاق می‌افتد. اینکه حدود و مرزبندی وظایف چگونه مشخص می‌شود با بحث و گفت‌وگو محقق می‌شود و همه در آخر روی یک عبارت به‌اتفاق نظر می‌رسند. عبارتی که برای هر یک از وظایف تعریف می‌شود حاکی از فعل انجام دادن و به‌صورت مصدری بیان می‌شود.

پس از مشخص شدن تمامی وظایف اصلی حال وقت آن است که در هریک از آن‌ها وظایف فرعی یا همان اقدامات حول وظیفه اصلی مشخص شود. اوج فعالیت ازلحاظ زمان بری اختصاص به این مرحله دارد؛ چراکه وظایف فردی از دیدگاه معلمان راهنما متفاوت است و رسیدن به یک ادبیات مشترک در حوزۀ وظایف نیازمند بحث و گفت‌وگو است. انعطاف روش دیکوم به ما اجازه می‌دهد که هر جا تداخل بین تعاریف به وجود آمد تعاریف را بازنگری کنیم یا حتی جای وظایف فرعی را باهم عوض کنیم تا به ساختار دقیق‌تری دست‌یابیم.

شاید بپرسید ادعای ما برای نیازسنجی کجا دیده می‌شود؟ پاسخ در این است که بعد از اتمام همه وظایف فرعی حال به سراغ هر یک از وظایف فرعی می‌رویم. در آنجا جدولی از فعالیت و اقداماتی که حول آن وظیفه فرعی انجام می‌شود آماده می‌شود. لازم است آرمان‌ها و بایدها در قسمتی جداگانه بررسی شود. قسمتی در همین جدول به‌عنوان دغدغه‌ها به همین موضوع اختصاص دارد. در نوشتن مراحل فعالیت‌ها، کارهایی نوشته می‌شود که تا امروز انجام داده‌ایم که شاید به آن توجه نداشتیم و جزو بدیهیات بوده است.

در قسمتی از جدول مربوطه، فعالیت‌ها؛ دانش و مهارت موردنیاز، ابزار و ملزومات، ایمنی و استاندارد قرار دارد. با تکمیل کردن این جدول برای تمام وظایف فرعی به‌صورت جداگانه لیستی از دانش‌ها و مهارت‌ها و دغدغه تنظیم‌شده که با جمع‌بندی آن می‌توان فهمید که معلمان به چه دانش و مهارتی برای رشد و ارتقای کیفی کار خود نیاز دارند.

پی‌نوشت‌ها:

[1]. (DACUM) Developing A Curriculum

[2]. Duties

[3]. Tasks

 

منبع: شماره 86 نشریه اندیشه تربیت