ضرورت آموزش سواد رسانه‌ای با تأملی در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش

دکتر شهناز هاشمی ، عضو هیئت علمی و مدیر گروه پژوهشی مشارکت و ارتباطات پژوهشکده خانواده و مدرسه

مواجهه فعال و مثبت‌اندیشانه و هوشمندانه با رسانه‌ها ، دانش‌آموزان را برای حضور ارزش‌مدار و عقلانی در عصر رسانه آماده می‌سازد.

سند تحول بنیادین آموزش و پرورش با الهام گیری از اسناد بالادستی و بهره‌گیری از ارزش‌های بنیادین آنها و توجه به اهداف راهبردی نظام جمهوری اسلامی ایران، چشم‌انداز و اهداف راهبردی نظام جمهوری اسلامی ایران،‌ چشم‌انداز و اهداف تعلیم و تربیت در افق 1404هجری شمسی را تبیین کرده است. یکی از ابعاد مورد توجه در سند، نقش رسانه‌ها در امر تربیت است. در مبانی نظری تحول بنیادین، تربیت رسمی و عمومی در جامعه اسلامی ایران را اینگونه تعریف کرده است «بخشی از جریان تربیت که به شکل سازمان‌دهی شده، قانونی، عادلانه، همگانی و الزامی در مدرسه با محوریت دولت اسلامی و مشارکت فعال دیگر ارکان تربیت- خانواده، رسانه و سازمان‌ها و نهادهای غیردولتی- صورت می‌پذیرد و با تأکید بر وجوه مشترک (انسانی، اسلامی، ایرانی)- همراه با توجه به وجوه اختصاصی هویت متربیان (به ویژه هویت جنسیتی)- در پی آن است تا آنان، مرتبه‌ای از آمادگی را برای تحقق حیات طیبه در ابعاد گوناگون فردی، خانوادگی و اجتماعی به‌دست آورند که تحصیل آن مرتبه، برای عموم افراد جامعه لازم یا شایسته باشد» (مبانی نظری تحول بنیادین، 1390:‌ 236).

همانگونه از تعریف تربیت رسمی و عمومی بر می‌آید رسانه یکی از ارکان تربیت شمرده می شود که با مشارکت سه رکن دیگر تربیت یعنی تربیت رسمی، خانواده و سازمان‌ها و نهادهای غیر دولتی صورت می‌گیرد. «اطلاق عنوان رکن فرایند تربیت به رسانه با توجه به گستردگی نقش و میزان تأثیری (مثبت یا منفی) است که انواع رسانه می‌توانند بر کارکرد تربیت داشته باشند (مبانی نظری تحول بنیادین، 1390: 181) ».

ویژگی اساسی رسانه‌ها جذابیت هنری آنهاست " استفاده از انواع جذابیت‌های هنری برای مخاطبان روز به روز عرصه را بر دیگر عوامل سهیم در تربیت به خصوص نهادهای تربیت رسمی و نهادهای سنتی تربیت (نظیر خانواده و مسجد) تنگ‌تر می‌نماید (مبانی نظری تحول بنیادین، 1390: 180)."

قابلیت‌ها و ظرفیت‌های رسانه‌ها به گونه‌ای است که فرصتها و تهدیداتی را در جریان تربیت فراهم می‌سازد اما مواجهه فعال و مثبت‌اندیشانه و هوشمندانه با این رسانه‌ها و تأکید بر آماده‌سازی متربیان جهت مواجهه خردورزانه با انواع رسانه‌ها، دانش‌آموزان را برای حضور ارزش‌مدار و عقلانی در عصر رسانه و بهره‌گیری از ظرفیت‌های رسانه و مصون‌سازی نسبت به تهدیدات انواع روزافزون رسانه (به جای برخورد محدود کننده و تکفیری) آماده سازد. مواجهه خرد ورزانه و مصون سازی دانش آموزان به آموزشهایی نیاز دارد که به آن سواد رسانه‌ای می‌گویند.

رویکرد مصون سازی به مفهوم استفاده آگاهانه، ارادی و صحیح از رسانه‌هاست نه محدودیت که به مفهوم اجبار کنترل بیرونی افراد است. مقایسه مصونیت و محدودیت همانند مقایسه پناهگاه با زندان است. در پناهگاه انسانها برای محافظت خود به صورت آگاهانه و ارادی مکانی را انتخاب می‌کنند در حالیکه زندان انتخابی غیر ارادی است و عامل بیرونی افراد را به اجبار به آنجا می‌برند.

سواد رسانه‌ای به‌صورت خودبه‌خودی در افراد به‌وجود نمی‌آید و با سیستم آموزشی منسجم امکان‌پذیر است. به این ترتیب لزوم توجه دست‌اندرکاران نظام برنامه درسی را به سواد رسانه‌ای متوجه می‌کند. سواد رسانه‌ای فرآیندی نیست که محدود به زمان و مکان خاصی باشد بلکه فرآیندی مادام العمر است که دائماً در حال تغییر و دگرگونی است، به طوری که افراد باید پیوسته ساختار دانش و اطلاعات خود را وسعت بخشند و با استفاده از راه حل‌های جدید و تازه به نقد و تفسیر پیام‌ها بپردازند و از اطلاعات روز دنیا بهره مند شوند.

در فصل ششم سند تحول بنیادین آموزش و پرورش (1390) در راهبردهای کلان بند 8 می نویسد: "تعامل اثر بخش و فعال نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی با سایر نهادها و دستگاه های مرتبط به ویژه نهاد خانواده و رسانه با تأکید بر کاهش مرزهای تعلیم و تربیت رسمی و غیررسمی) هدفهای کلان 7و 4،2،1).

به طور کلی در فصل ششم سند 23 هدف عملیاتی و راهکارها بیان شده است که 4 هدف عملیاتی، به طور مستقیم به رسانه مرتبط است به راهکارهای هدف 4، 8، 9و 10 توجه کنید

راهکار 1/ 4- آموزش و ارتقاء مدیریت خانواده در استفادة مناسب از ابزار رسانه در محیط خانواده همسو با اهداف نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی . و راهکار 2/ 4- تدوین اصول راهنما و پودمانهای آموزشی برای تبیین نقش مدرسه، رسانه‌ها و خانواده در تأمین پیش نیازهای ورود کودک به مدرسه و ایجاد سازوکارهای لازم برای هماهنگی و همسویی آنها با هم و با اهداف نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی. که هدف آن " تقویت بنیان خانواده و کمک به افزایش سطح تواناییها و مهارتهای خانواده در ایفای نقش تربیتی متناسب با اقتضائات جامعه اسلامی (2و5)".

راهکار 9/ 8- تعامل اثر بخش با مراکز فرهنگی و اجتماعی و استفاده از ظرفیت رسانه‌ها –به ویژه رسانه ملی- برای تبیین جایگاه نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی در تولید سرمایه اجتماعی و فرهنگی و جلوگیری از کوچک انگاری نقش آن در سرنوشت آینده کشور از منظر معارف اسلامی. که هدف آن افزایش مشارکت نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی و مدرسه و معلمان و دانش‌آموزان در رشد و تعالی کشور در عرصه‌های دینی، فرهنگی، اجتماعی در سطح محلی و ملی به عنوان نهاد مولد سرمایه انسانی، فرهنگی، اجتماعی و معنوی ( 2،5 و 7).

راهکار 1/ 9- ایجاد تسهیلات قانونی و سازوکارهای تشویقی و انگیزشی لازم اعم از مادی و معنوی، برای بسط فرهنگ نیکوکاری و تعاون، مشارکت‌پذیری ومشارکت‌جویی در جامعه و در بین دانش‌آموزان با الهام از آموزه‌های دینی با تاکید بر استفاده مناسب از ظرفیت کتاب‌های درسی، مجلات و رسانه‌های آموزشی و برگزاری اردوهای جهادی.( سند تحول: 37) که به دنبال "جلب مشارکت ارکان سهیم و موثر و بخش عمومی و غیردولتی در تعلیم و تربیت رسمی عمومی) 2و5و7) ".

راهکار 1/ 10 –برنامه‌ریزی و به کارگیری امکانات و فرصت‌های اجتماعی برای اعتلای فرهنگ عمومی در تکریم و پاسداشت مقام معلم با تاکید بر استفاده از ظرفیت رسانه ملی (سند تحول:38). که هدف آن" ارتقاء منزلت اجتماعی و جایگاه حرفه‌ای منابع انسانی با تاکید بر نقش الگویی و جایگاه معلم (4و2) ".

راهکارهای 4، 8، 9 و 10در واقع استفاده از ظرفیتهای رسانه ها در امر تربیت رسمی و عمومی است و البته یکی دیگر از ظرفیتهای رسانه‌ای این است که از خود رسانه‌ها نیز در ارتقای سواد رسانه‌ای نیز می‌توان بهره جست.

-مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی، آذر ماه 1390، شورای عالی انقلاب فرهنگی.

-سند تحول بنیادین آموزش و پرورش ، آذر ماه 1390، شورای عالی انقلاب فرهنگی .

 

منبع: پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش