نهادینه‌سازی ارزش‌ها در دانش‌آموزان

رضا فرهادیان قم ـ مهرماه 97

بسم الله الرحمن الرحیم «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ»؛ هرکس کار شایسته ‏ای انجام دهد، مرد یا زن باشد، درحالی‏که مؤمن است، او را به زندگی پاک و گوارا می‏ رسانیم و پاداش آنان را به بهتر از اعمالی که انجام می‏ دادند، خواهیم داد. «نحل، آیه97». رسول خدا فرمود: «مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا إلى‌ یَوْمِ القِیَامَةِ مِنْ غیرِ أنْ ینْقُصَ من أجورِهم شئٌ»؛ هرکس سنت نیکویی را بنا نهد اجر آن و همه عمل‏ کنندگان به آن عمل، تا روز قیامت برای اوست، بدون این‏که از اجر عمل‏ کننده چیزی کم شود. «اصول کافی، ج5، ص9»

 

مقدمه

تبیین مبانی فکری طرح نهادینه‌سازی ارزش‏ها

چیستی ارزش‏ها

ارزش‏های دینی، هنجارهای اصلی و استانداردهای مورد نظر شارعند، که باید برای تعریف رفتارهای مناسب در تصمیم‏ گیری و انجام عمل در طول دوران زندگی و فرآیندهای مختلف حیات بشری، لحاظ شوند تا انسان را به سعادت رهنمون سازند.

ارزش‏ها همان اعتقادات، ایمان، کمیت‏های قابل عمل، ادب و آداب و سنت‏های نبی اکرم و امامان معصوم در موقعیت‏های مختلف زندگی هستند.

ارزش‏ها، سنجه‌ها و معیارهایی برای انتخاب اهداف یا هدایت اعمال هستند که در طول زمان، در رفتار فرد تثبیت شده‌اند. در حقیقت، محورهایی برای رسیدن به حیات طیبه‌اند.

ایمان به ارزش‏ها در عمل و رفتار، به‏ گونه‏ ای در هم تنیده ‏اند که شناسایی یکی بدون دیگری معنای دینی ندارد.

ارزش‏های دینی بر مبنای میزان وضوح و قابلیت رویت و عمق، سه سطح دارد:

یکم) شعائر (الگوهای رفتاری قابل مشاهده، نمادها، ادب و آداب و سنت‏ها و ...): این سطح همانند پوسته، به‌راحتی قابل مشاهده بوده و در واقع وجود جلوه ‏های ظاهری دین که بیانگر ارزش‏ها و مفروضات بنیادین است.

دوم) عقاید و اصول کلی و آرمان‏های دین: تحلیل این سطح، آگاهی و معرفت ما را از دین افزایش می‏دهد.

سوم) مفروضات، واجبات و اعمال بنیادین: شناخت این سطح، با درهم‌آمیختن ایمان و عمل، به‌تدریج درک عمیق‏تری را از دین نصیب ما می‏کند.

زمانی که از ارزش، برای هدایت رفتار و اعمال بهره‏ گیری شود و در فرد نهادینه ‏گردد، شخصیت انسانی به وحدت و هماهنگی می‌رسد و در مسیر رشد قرار خواهد گرفت و به مراتب صراط مستقیم و کمال و سعادت دست می‏یابد.

هر اقدامی درخصوص ارزش‏ها، مستلزم شناخت ماهیت و کارکرد آن‏هاست. ارزش‏ها، باورها و عقاید با ثبات، همیشگی و بلندمدتی هستند که نشان می‏دهند در طول زندگی و در موقعیت‏های مختلف، چه اموری دارای اهمیت است و با چه سبک و روشی باید زندگی کرد.

ارزش‏ها، چگونه بندگی‏ کردن و راه‏های رسیدن به عبودیت و کمال و هم‌چنین عوامل دوری از مبدأ آفرینش را معین می‏کنند.

برای نهادینه‌سازی ارزش‏ها، قبل از هر چیز، شناسایی ارزش‏های اصلی در اسلام ضرورت دارد. البته باید توجه داشت که ما در این‌جا نمی‏خواهیم اصول دین را بازگو کنیم یا به تقسیمات مختلفی که در روایات آمده، بپردازیم، بلکه در مقام تعلیم و تربیت دینی و ضرورت پرداختن به پرورش آن، در تقسیم‌بندی دیگری، ارزش‏ها را در پنج محور و گروه قرار می‌دهیم که در حقیقت یک محور است، ولی در اینجا به ضرورت، چهار محور از آن منشعب می‏گردد.

 

مبانی فکری ارزش‏ها‏

ارتباط با پروردگار

انسان موجودی نیازمند و محتاج است[1] که در مسیر رفع نیازهای خود همواره در معرض یک‏سری القائیات قرار داشته و و به دنبال نقطه اتکایی می‏گردد. اراده خداوند هم بر آن است که انسان را از حوزه القائیاتش خارج کند و توجه‏ او را به ذات خود جلب نماید.[2]

اولین کلام پیامبر اکرم (ص) «قولو لا اله الا الله تفلحوا»[3] بود؛
یعنی سعادت و رشد انسان در گرو ارتباط با پروردگار و اخلاص به وی است. انسان باید با کنار زدن الهه‌های درونی و بیرونی خود و هرآنچه که ذهن او را مشغول به خود می‌سازد، به حقیقت پروردگار برسد.

انسان برای عبودیت و رسیدن به کمال آفریده شده است و با نفی الهه‏ های دیگر فقط بنده خدا می‏شود. بنابراین رستگاری و سعادت او در گرو «لا اله الا الله» می‏باشد. با عنایت به این‏که رشد و کمال انسان در گرو ارتباط مستمر با خالق یکتاست «ارتباط با پروردگار» اولین محور نهادینه‌سازی ارزش‏ها انتخاب می‏شود.

ازاین‌رو، برنامه ‏های تربیتی باید به‏ گونه ای باشد که شخصیت انسان را در جهت صراط مستقیم که همان عبودیت و بندگی خالص خداست سوق دهد و زمینه ارتباط با پروردگار را برای او فراهم کند. تمام برنامه‌های دینی ـ از آغاز بعثت ـ به دنبال این بوده‌اند که در وجود و شخصیت انسان‏ها با یک سلسله برنامه ‏هایی برای زدودن شرک و اهمیت نداشتن غیر او[4] حاصل کند تا با ایجاد وحدت و هماهنگی در شخصیت وی، موجب رشد او به سوی شخصیتی مستقل با معرفت و محبت الهی فراهم گردد و شرط حاصل‌شدن این وحدت و هماهنگی، نهادینه‌شدن تنها ارزش وجودی عالم یعنی مبدأ کمال و مبدأ آفرینش است.

با عنایت به این‌که رشد و سعادت انسان در گرو ارتباط مستمر با خالق خویش است، «ارتباط با پروردگار» اولین و اصلی ‏ترین محور پرورشی است که از کودکی باید نهادینه شود و همه ابعاد وجود شخصیت انسان در ذیل آن ارتباط، شکل می‏گیرد و موجب رشد و تعالی او می‏شود.

 

ارتباط با امام معصوم

محور دوم که «ارتباط با امام معصوم» است، برخاسته از محور اول است؛ به این معنا: حالا که یک موجود متناهی می‌خواهد با یک وجود نامتناهی ارتباط برقرار کند، نیازمند وسیله و واسطهٔ فیض است و این واسطه، بی‏شک نبی اکرم (ص) و امامان معصوم (ع) هستند.[5] در حقیقت، انسان کامل است که از طریق وحی و انزال کتب، انسان را با پروردگارش مرتبط می‌کنند.

قرآن کریم در مورد عبودیت و عبادت پروردگار که همه به آن امر شده‏ ایم می‏فرماید: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ»[6] و «وَأَنِ اعْبُدُونِی هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ».[7] صراط مستقیم را به پیروی از ائمه معصومین(ع) تفسیر کرده‌اند. بنابراین ما که انسان هستیم برای پیمودن راه راست و رسیدن به حق، باید وارد مدار ولایت امام شویم و از انسان کامل که همان نبی اکرم (ص) و ائمه معصومین(ع) هستند الگو بگیریم.[8]

چون امام، واسطهٔ فیض است و در زمانهٔ ما این واسطه، امام زمان (عج) است، ارتباط با پروردگار تحت عنوان ولایت شکل می‏گیرد. کسی که ولایت نداشته باشد، در حقیقت، زندگی و حیات واقعی ندارد. انسان باید در زندگی، الگوی کامل داشته باشد و به تأسی از امام، سبک زندگی و الگوی خود را برای عبودیت و ارتباط با پروردگارش محقق سازد؛ بی‌تردید برترین و کامل‏ترین الگو‏ها برای حیات بشری امامان معصوم(ع) هستند.

 

رعایت تقوا

مهم‏ترین شاخصه بارز وجودی امام(ع) در زندگی، رعایت تقوا و خودنگهداری و تاب‏ آوری است؛ بنابراین باید خود‏نگه‏داری و تقوا را ـ که سرلوحه و زیرساخـت سـایر ارزش‏ هـاست ـ در دانش ‏آموزان پرورش داده و نهادینه شود.

 

رعایت سیره و سنت (ادب و آداب)

در ذیل شاخصه تقوا، سیره و سنت پیامبر (ص) و ائمه معصومین(ع) که در واقع همان سبک زندگی اسلامی است و از آن به رعایت ادب و آداب و ادب حضور در طول دوران زندگی یاد می‏شود و باید از ابتدا در برنامه ‏ها مورد توجه و عنایت قرار گیرد تا با اجرای دقیق آن در دوره شکل‏ گیری شخصیت در زمان تحصیل، شاهد نهادینه‏ شدن این ویژگی در وجود دانش‏ آموزان باشیم.

 

داشتن روحیه تعاون، انفاق و ایثار

ویژگی شاخص و بارز دیگرِ الگوهای تربیتی ما، برخورداری از روحیه جمعی، همکاری، کمک، انفاق و ایثار است. بی‌تردید نهادینه‏ ساختن این خصوصیت در دانش ‏آموزان، زمینه اصلاح و سعادت فرد و جامعه را در جهان فراهم می‏سازد.

 

چیستی نهادینه‌سازی ارزش‏ها

‏‏نهاد یعنی ریشه، بن، وجود. نهادینه‌سازی ارزش‏ها در رفتار، به معنای برنامه‏ ای منظم، منسجم و نظام‏ مند است که یک ارزش اخلاقی را از بن وجود در طبیعت انسان طوری تثبیت و جایگزین کند که در طول زمان، بی‌درنگ در رفتار فرد تجلی یابد. درونی‌کردن در حقیقت فعال کردن نهاد وجودی انسان است برای فکر و عمل.

آموزش‏هایی که روی یک موضوع مهم و ارزشی و اساسی تمرکز دارد و از طریق ایجاد موقعیت‏های یادگیری تمرین و تکرار در قالب نقش‌آفرینی و مشارکت دانش ‏آموزان انجام می‏پذیرد، به نوبه خود، طراحی آموزش جدید و جذابی را می‌طلبد. این امر می‏تواند به صورت تلفیقی و غیرتلفیقی در قالب طرح درس کتاب، قصه‌خوانی، حفظ موضوعی آیات قرآن کریم و روایات، فیلم، کلیپ و انواع روش‏ها و ابزارهای تکنولوژی آموزشی ارائه گردد.

این نوع برنامه‌سازی و آموزش، زمینه را فراهم می‏کند تا دانش‌آموز به‌طور روزانه عملی را انجام دهد و به‌تدریج به آن علاقه‏ مند گردد.

یکی از اصول مهم این طرح این است که خود معلمان و مربیان در تعامل با دانش‌آموزان، عامل به ارزش‏های ارائه شده باشند، همین امر، برنامه خودسازی برای معلم و مربی و دانش‌آموز و حتی اولیا محسوب می‏شود.

نهادینه‌سازی ارزش‏ها فقط با استفاده از برنامه مدون و حساب شدهٔ تربیتی و با تفکر سیستمی و منظم در موقعیت‏های متنوع و مناسب مطرح می‏گردد و با برنامه و روش‏های مناسب در عمل در خانه و مدرسه با یادآوری‏ های مستقیم و غیرمستقیم ارائه می‏شود، این برنامه با تمرین و تکرار عملی استمرار می‏یابد و به‌تدریج تثبیت و نهادینه می‌شود.

 

مبدأ نهادینه‌سازی

مباحث نهادینه‏ سازی ارزش‏ها از ساختار فکری توحیدی نشئت می‏گیرد که در ابتدای دعوت پیامبر اکرم (ص) به عنوان سیره و سنت در رفتار ایشان بروز یافت. این ارزش‏های مهم به عنوان سبک زندگی انسان و بر اساس لزوم الگوگرفتن از اسوهٔ حسنه و ولیِّ الهی، باید به صورت روزانه در زندگی مسلمانان جاری و ساری گردد.

 

چرایی نهادینه‏ سازی

سه اصل «یقین قلبی»، «اقرار زبانی» و «عمل به ارکان» در تعریف ایمان، این رهنمود را می‏دهد که هر آموزه دینی باید از مرحله اول و دوم بگذرد و به مرحله سوم یعنی عمل درآید تا عنوان «ایمان» به خود گیرد.

در یک طبقه‌بندی، ایمان به دو بخش تقسیم شده است: ایمان مستقر و ایمان مستودع. از آیات و روایات استفاده می‏شود که از انسان، «ایمان مستقر» و عمل پیوسته و مستمر را خواسته‌اند و مفهومش این‏ است که تمامی اعتقادات و ارزش‏ها باید کاملاً در وجود بندگان و شخصیت آنان نهادینه گردد؛ درحالی‌که «ایمان مستودع» حالتی است که ایمان برای فرد حاصل می‌شود، اما این حالت موقتی است و در مقام عمل، در موقعیت‌های مختلف، گرفتاری‏ها، سختی‏ها و در گره‌های زندگی، رخت برمی‌بندد و رنگ می‏بازد.

ایمان مستقر، موجب ایجاد هماهنگی و وحدت در شخصیت انسان می‏شود؛ به‌گونه‏ای که دیگر زبان او چیزی نمی‏گوید که قلبش آن را تصدیق نکند؛ بی‏شک این استقرار، زمانی رخ می‏دهد که اعتقادات و ارزش‏ها به عمل منجر شود.

در بحث نهادینه‏ کردن ارزش‌ها نیز هدف همین است که از کودکی، که دوران شکل‏گیری شخصیت انسان است، این ارزش‏ها در وجود فرد به‌تدریج نهادینه شود تا به ایمانی مستقر دست یابد. این مهم، طبیعتاً برنامه ‏ای منظم، حساب‌شده، منسجم و سیستماتیک را می‏طلبد که در موقعیت‏های مختلف زندگی به عمل و اجرا درآید.

 

تکرار عمل صالح، پشتوانه لازم برای تقویت و استحکام ایمان

در ابتدای معرفت، وقتی ایمان در قلب انسان وارد می‏شود نیازمند پشتوانه است. بهترین پشتوانه برای اعتقاد و ایمان به یک ارزش، تمرکز، تمرین و تکرار مداوم عمل صالح است. در واقع انسان از طریق انجام مستمر عمل صالح در موقعیت‌های گوناگون زندگی، ایمان خویش را مستحکم و ثابت می‏گرداند. چنانچه این پشتوانه لازم برای ایمان در وجود افراد استمرار نیابد، ایمان، مستودع و یا عاریه‏ ای خواهد شد و از بین می‏رود. بنابراین از طریق انجام فراوان عمل صالح ایمان تثبیت می‏گردد.

 

علم یا عمل؟ و تأثیر آن در نظام فکری

علم اگر با عمل توأم شود در اثر تمرین و تکرار عمق پیدا می‏کند و به‌تدریج مونس انسان می‏گردد. این امر موجب تمایل و علاقه به انجام دادنِ همیشگی عمل می‏شود.

ظرفیت وجودی انسان با کار و عمل افزایش می‏یابد و پس از مدتی رابطه‌ای متقابل میان نظر و عمل حاصل می‏شود و نظام فکری آدمی شکل می‏گیرد و به تبع آن، باورها نیز تقویت می‏گردد.

 

چرایی چهل روز

خداوند بزرگ در قرآن کریم می‏فرماید:

«وَ واعَدْنا مُوسى ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً»؛.[9]

هم‌چنین در حدیثی نورانی از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است:

من أخْلَصَ لِلّٰهِ أربعینَ یَوْماً فَجَّرَ الله یَنابیعُ الحکمةِ مِن قَلْبِهِ عَلی لِسانِهِ؛[10]

هر بنده‏ای که چهل روز خود را برای خداوند متعال خالص گرداند چشمه های حکمت از قلب او بر زبانش جاری می‏شود.

این همان چیزی است که از آن به شناخت واقعی یاد می‏شود.

قرآن کریم از این شناخت واقعی با واژه «حکمت» یاد کرده است؛ در مورد حضرت داود(ع) می‌فرماید:

«وَآتَیْناهُ الْحِکْمَةَ»؛[11] و به او قوه درک حقایق عطا کردیم.

حکمت جامع این امر، دو جنبه نظری و عملی دارد. این تاکیدها برای این نیست که فقط جنبه‏ های نظری برای انسان روشن شود و بر معرفت عقلی او افزوده گردد، بلکه بال دیگر، یعنی قوای عملی انسان و دستگاه‏ هایی که در او کارگر هستند(چشم، گوش، مغز، قلب و ...) باید فعال شوند. بنابراین حکمت، معرفت به ارزش‏ها همراه با عمل است که حداقل اگر چهل روز تمام، تمرین و تکرار شود، به‌تدریج برای انسان گشایش و وسعت روحی حاصل می‏گردد.

ازاین‌رو، همان‏گونه که در نظام آموزش، برنامه‏ ریزی، هدف و زمان آموزشی دقیقاً مشخص شده است، در نظام پرورش هم باید همین‏گونه عمل شود. شایسته نیست برای بخش مهم‏تر یعنی پرورش و تربیت، تنها به نگارش اهداف کلی بدون توجه به برنامه، بسنده کرد و هیچ راهکار و معیاری برای تحقق آن نداشت. برای رفع این معضل، در طرح نهادینه‏ کردن ارزش‏ها، پس از تبیین دقیق اهداف، برنامه ‏ریزی و ارزیابی نیز انجام می‌شود.

هریک از اهداف با برنامه ‏ای مشخص در مدت شش هفته یا چهل روز اجرا می‌شود. برنامه ‏ریزی برای پنج هدف و محور بنیادین به این صورت است که هر هدف و محور در هر روز به مدت ده‌دقیقه یادآوری و تکرار می‏شود و هر هفته با یک طرح درس به منظور تعمیق و معرفت آن، به اجرا درمی آید و در پایان هر دورهٔ چهل‌روزه، اردویی برای تثبیت مباحث برپا شده و در پایان سال نیز ارزشیابی نظری و عملی برگزار می‏شود. هم‌چنین با بازخوردگیری از خودارزیابیِ دانش ‏آموزان، اولیا و مربیان، امکان دریافت و تنظیم گزارشی از پیشرفت پرورشی و ارزشی دانش‏ آموزان به صورت کمی و کیفی فراهم می‏گردد.

اگر یک مدرسه بخواهد سیستمی مبتنی بر ارزش‏های پایدار ایجاد کند و شاهد جاری‌شدن ارزش‏ها در رفتار و همه فعالیت‏های دانش ‏آموزان باشد باید ابتدا یک برنامهٔ منظم روزانهٔ رفتاری برای دانش‌آموزان تعریف کند که از دو عنصر طول زمان و تداوم برخوردار باشد و بخشی از وظایف و تکالیف روزانه آن‌ها تلقی شود. در حقیقت، نهادینه‌سازی به معنای واردکردن ارزش‏ها به صورت رسمی و آشکار در زندگی روزمره و در همه تصمیم ‏گیری‏ های روزانه و تمامی فرصت‏ها و فعالیت‏های کلاس و مدرسه و منزل می‏باشد.

 

مدل مفهومی طرح نهادینه‌سازی ارزش‏ها

برای نهادینه‌سازی یک ارزش، سه مرحله در چارچوب کلی در برگیرنده این مدل است:

بیرونی‌سازی؛

عینی‌سازی(بیان مصادیق)؛

درونی‌سازی؛

در مرحله بیرونی‌سازی، ارزش‏ها به طور دقیق در قالب طرح درس به صورت واضح و روشن بیان می‏شود.

در مرحله عینی‌سازی، مصادیق واضح ارزش‏ها مشخص و معین می‏شود. باید توجه داشت که برای جاری‌سازی ارزش‌ها وجود یک مصداق رفتاری معین الزامی است و نباید به مصادیق دیگر پرداخته شود.

در مرحله درونی‌سازی، باید دانش و شناخت ارزش در زندگی روزمره دانش ‏آموزان وارد گردد. با افزایش معرفت و پرداختن به ابعاد گوناگون ارزش‏ از زاویه‏ های مختلف و با روش‏های گوناگون در این مرحله، موجب تعمیق و درونی‌شدن ارزش‌ها می‌شود.

در هر یک از این سه مرحله می‏توان از ابزارها و سازوکارهای مختلفی استفاده کرد تا در طول زمان به‌تدریج یک ارزش نهادینه شود.

اولین روش پیاده‌سازی ارزش‏ها‏ عامل‌بودن خود معلم و مربی در مدرسه و والدین در خانه است که به عنوان راهبر، ارزش‏ها را نهادینه می‏کنند. چون تنها بیان ارزش‏ها کافی نیست، بلکه معرفی ارزش‏ها در عمل و با استفاده از نمادها موجب می‏شود که دانش‏ آموزان رفتار درست را تشخیص دهند و در ادامه با تشویق، رفتار ارزشی در آنان شکل گیرد و کم‌کم تثبیت گردد.

با وجود همه این‌ها تا زمانی که معیارهایی برای تشویق و خودارزیابی و سنجش رفتارِ ارزش مدار تعریف نشود نمی‏توان انتظار واردشدن ارزش‏ها را در همهٔ جنبه ‏های زندگی در مدرسه داشت. تمرین و تکرار و ارزیابی و دادن بازخورد مثبت از طرف معلمان و مربیان و مدرسه بسیار حائز اهمیت است و دانش‌آموزان باید درک کنند که همسویی با ارزش‏ها در رفتار آنان برای خود و دیگران ارزش والایی دارد و در نتیجه، تعهد بیشتری برای تبعیت از آن‌ها را از خود بروز خواهند داد.

سیستم تشویق معنوی در هر دو صورت فردی و گروهی نباید مورد غفلت واقع شود، زیرا سیستم‏ های پاداش، مهم‌ترین تأثیر را در رفتار فرد به‌جا خواهد گذاشت.

 

اصول عملیاتی نهادینه‏ سازی ارزش ‏ها

چارچوب مورد استفاده در مدرسه و منزل:

ـ گوش‌دادن؛

ـ نگاه‌کردن؛

ـ اندیشیدن؛

ـ اقدام و عمل‌نمودن؛

 

سازوکارهای نهادینه‌سازی ارزش ‏ها

ـ طرح موضوع نهادینه‌سازی ارزش‏ ها توسط معلم در کلاس با طرح درس، کتاب، فیلم، نمایشنامه، شعر و ...؛

ـ چاپ و نصب بنر با مضمون ارزش‏ ها؛

ـ تهیه و توزیع کارت‏ ها و یا کاتالوگ ارزش‏ ها؛

ـ قراردادن پیام‏ های مرتبط با ارزش‏ ها در محل‏ های مناسب؛

ـ حفظ آیات و روایات کوتاه مرتبط با ارزش ‏ها؛

ـ نصب مضامین ارزشی روی تابلوی اعلانات؛

ـ برگزاری مسابقات جمله‌نویسی، شعر، نقاشی و ... درخصوص ارزش ‏ها؛

ـ برگزاری جلسات بحث گروهی در رابطه با ارزش‏ ها؛

ـ بیان واقعه و قصه در زمینه ارزش ‏ها؛

ـ توزیع کتاب‌هایی مرتبط با ارزش‏ ها؛

ـ نمایش جملات در کلاس خوش‌نویسی و تصویر در کلاس هنر و نقاشی در رابطه با ارزش‏ ها؛

ـ اجرای برنامه نهادینه‌سازی ارزش ‏ها در زنگ ورزش.

نهادینه‌کردن ارزش‌ها در حقیقت عملیاتی‌کردن و اجرایی‌کردن سند تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش کشور است.

امید است مؤسسه فرهنگی تربیتی توحید به کمک مدیران، معلمان، مربیان و کادر مدارس و خانواده‌ها بتواند ارزش‌ها را در شخصیت دانش‌آموزان نهادینه کند. همه همت و هدف این اثر بر همین موضوع متمرکز است. برخود لازم می‌دانم از همکاری‌های حجةالاسلام و المسلمین سیدمحسن آزادی، دکتر سیداحسان افشاری‌زاده و سرکار خانم‌ها فرهادیان، توکلی و قربانی در سامان‌دهی این اثر تشکر کنم.