چالش‌های تربیت در عصر رسانه‌ها / چالش اول: آثار رسانه بر جسم

ابتدایی‌ترین برخورد ما با رسانه‌ها یک برخورد فیزیکی است: کودکی که به تلویزیون خیره می‌شود، نوجوانی که گوشی تلفن همراه را به دست می‌گیرد، جوانی که برای شنیدن موسیقی هدفون روی گوشش می‌گذارد، معلمی که کتابی را زیر بغل می‌گذارد و نویسنده‌ای که برای نوشتن مقاله‌اش دکمه‌های صفحه‌کلید رایانه را فشار می‌دهد، همگی در حال مواجهه‌ی جسمانی با دنیای رسانه‌ها هستند. چشم و گوش و دست ما در خط مقدم درگیری با رسانه‌ها هستند و سایر اعضا و اندام در مرحله‌ی بعدی متأثر از روش و میزان و نوع استفاده از ابزارهای رسانه‌ای می‌شوند؛ اما ما معمولاً این نوع از آثار رسانه‌ها بر مخاطبان را نادیده می‌گیریم و عمده‌ی دل‌نگرانی‌ها و گفتگوهایمان درباره‌ی آثار فکری و روحی مصرف رسانه است. در اینجا به‌اختصار برخی از آثار شناخته‌شده‌ی مصرف رسانه بر جسم را مرور می‌کنیم.

چاق شدن
از نیمه دوم قرن بیستم تابه‌حال به‌موازات گسترش کانال‌های تلویزیونی و جذابیت‌های روزافزون این جعبه‌ی جادویی بخصوص برای کودکان و نوجوانان، بررسی‌ها درباره آثار تماشای تلویزیون بر سلامت تماشاگران شروع‌شده و پژوهش‌های علمی فراوانی به‌طور خاص درباره‌ی نسبت مصرف تلویزیون و افزایش وزن و چاقی انجام‌گرفته است. جالب آن‌که تقریباً در تمامی پژوهش‌های انجام‌شده در سراسر دنیا بین مدت‌زمان تماشای تلویزیون و اضافه‌وزن در کودکان و نوجوانان ارتباط مثبت و معنی‌داری وجود داشته است. حتی وجود تلویزیون در اتاق‌خواب بچه‌ها بر تشدید این رابطه اثرگذار بوده است. از نظر پژوهشگران «کم‌تحرکی» تماشاگران تلویزیون از سویی و «تحریک ذهنی» تماشاگران برای مصرف خوراکی‌های شیرین و چرب، دو عامل تشدید‌کننده‌ی اثر تلویزیون بر چاقی هستند. همچنین برهم خوردن الگوی خواب منظم کودکان هم در چاقی آنان مؤثر است. جستجوی توأمان دو کلمه «چاقی» و «تلویزیون» در وب -حتی به زبان فارسی- شما را با ده‌ها پژوهش بومی و ترجمه‌ای در این موضوع آشنا می‌کند.
گفتنی است که در یک دهه اخیر، مشابه این نتایج در بررسی سبک زندگی بازیکنان بازی‌های دیجیتال هم به‌دست‌آمده است.

کج شدن
همانطور که حتماً شما هم تجربه کرده‌اید، استفاده طولانی‌مدت از رایانه باعث بروز درد در نواحی مختلف بدن از جمله دست، کمر و نشیمن‌گاه می‌شود. نشستن نامناسب پشت میز رایانه یا لم دادن روی مبل و بغل گرفتن لپ‌تاپ از شایع‌ترین علل ایجاد فشار و بروز درد در بدن افراد است.
همچنین حرکات تکراری مچ و انگشتان در کاربران حرفه‌ای رایانه یا بازیکنان بازی‌های دیجیتال، منجر به بروز سندرم مجرای مچ‌دستی (Carpal tunnel syndrome) می‌شود که با علائم آزاردهنده‌ای مثل حس گزگز و مور مور در انگشتان همراه است. این بیماری که پیش‌تر در خانم‌های میان‌سال یا کارگران مشاغل سخت بروز پیدا می‌کرد، این روزها گریبان جوانان شیفته‌ی رسانه‌های نوین را گرفته است.

خم شدن
کاربرد مداوم تلفن‌های هوشمند آسیب‌هایی را متوجه گردن می‌کند. خم کردن ناخودآگاه سر برای خواندن پیام یا انجام بازی در گوشی همراه، باعث خستگی زیاد گردن و شانه‌ها می‌شود. سر انسان در حدود پنج کیلوگرم وزن دارد و زمانی که به سمت پایین خم می‌شود وزن مؤثر آن در قسمت گردن به ۲۷ کیلوگرم می‌رسد. این فشار غیرطبیعی در کودکان و نوجوانان که در سنین رشد بدنی هستند می‌تواند منجر به آسیب‌های جبران‌ناپذیری در ستون فقرات و گردن بشود.

کور شدن
هرچند که برخلاف آنچه مشهور است هنوز درباره رابطه‌ی بین تماشای تلویزیون و ضعیف شدن چشم‌ها نظر علمی قطعی وجود ندارد،‌ اما خیره شدن طولانی به صفحه‌های نمایشگر می‌تواند زمینه‌ی اختلال‌های مختلف بینایی مثل خستگی و خشکی چشم را ایجاد کند. همچنین قرار گرفتن در فاصله‌ی نامناسب از نمایشگر و خیره شدن به صفحه تلویزیون یا رایانه و موبایل در تاریکی، فشار بیشتری به عضلات چشم وارد می‌کند و می‌تواند منجر به خستگی زودهنگام و فشارهای عصبی دیگر شود.

کر شدن
از جمله عادت‌های رسانه‌ای اشتباه فرزندان ما گوش دادن به موسیقی با صدای بلند به‌وسیله‌ی هدفون است. ثابت‌شده که قرارگیری طولانی‌مدت در معرض صدای زیاد، می‌تواند باعث اختلال شنوایی شده و سلامت گوش را به خطر بیندازد. با این‌که سقف استاندارد قرارگیری در معرض سروصدا حدود ۸۵ دسی‌بل است اما در حال گوش کردن به موسیقی با هدفون، شدت صوت ممکن است تا ۱۲۰ دسی‌بل بالا رود. به یاد داشته باشیم که هرچقدر هدفون کوچک‌تر، احتمال خطر بیشتر!
همچنین عارضه‌ی «پیرگوشی» که نوعی از کم شنوایی است و معمولاً در دوره‌ی میان‌سالی رخ می‌داد، به دلیل استفاده زیاد از هدفون و هندزفری و قرار گرفتن در سر و صدای زیاد، اخیراً در نوجوانان نیز مشاهده می‌شود.

هنرش نیز بگو!
شاید بد نباشد که در پایان این مرور مختصر، چند جمله‌ای هم از گونه‌ی جدیدی از بازی‌های دیجیتال موسوم به بازی‌های حرکتی–ورزشی بگوییم که با استفاده از حسگرهای حرکت و یا فناوری واقعیت افزوده، بازیکنان را به تحرک و جنب‌وجوش وا‌می‌دارد. این نسل جدید از سرگرمی‌های دیجیتال می‌تواند در صورت به‌کارگیری هدفمند و دقیق، در پرورش مهارت‌های جسمانی و ایجاد شادابی بدنی و ورزیدگی بازیکنان مؤثر باشد.
شناخت دقیق زوایای پنهان اثرگذاری رسانه‌ها بر کودکان و نوجوانان در طراحی نظام تربیت رسانه‌ای در خانواده و مدرسه به ما کمک می‌کند. ان‌شاءالله بخشی دیگر از این تأثیرات را در شماره‌ی آینده پی می‌گیریم.